O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Oqimtir yadro funksiyalarl 
Oqimtiryadroyokipalidum
('globus pallidus) 
oraliq m iy a g a ta q a lib turadi va katta y arim sharlardagi yasm iqsim on y ad ro (n u ­
cleus le n tifo rm is) tarkibiga kiradi, ichki kapsulasi bilan talam usdan ajralib turadi.
Pallidum - harakatlantiruvchi y adrodir. U ta’sirlanganda asosan qaram a-qarshi 
tom ondagi b o ‘y in , q o ‘l-oyoq v a butun ta n a m uskullari qisqarishi m um kin.
O q im tir y a d r o ta lam u sd an k e la d ig a n va ta lam o -p a llid a r re fle k to r y o y in i 
tutash tirad ig an to la la r orqali afferent im pulslar olib turadi.
O q im tir y a d ro o ‘rta m iya va keyingi m iy a m arkazlariga effektor to la la r orqali 
bogM angani u c h u n shu m a rk a zla m in g ishini boshqaradi va uyg‘u n la sh tirad i. 
P astroqdagi y a d ro la m i, asosan o ‘rta m iyaning qizil yadrosini torm ozlash o qim tir 
y adroning fu n k siy alarid an biridir. Shu sa b ab li odatda oqim tir yadro zararlanganda 
skelet m u sk u lla rin in g tonusi oshib ketadi (
gipertonus
), chunki qizil y ad ro o q im tir 
yadroning to rm o z lo v c h i ta ’siridan qutiladi.
K atta yarim sh a rla r p o ‘stlog‘idagi m o to r zo n an in g ta’sirlanishigajavoban skelet 
m u sk u lla rin in g q is q a ris h i o q im tir y a d r o g a e le k tr toki b ilan t a ’s ir e tilg a n d a
to rm ozlanadi. B u effek tlar ham o ‘rta m iy ad ag i oqim tir yadro bilan qizil y adroning 
o ‘zaro bogM anganligidan kelib chiqadi. Talam us-gipotalam us-pallidum sistem asi 
yuksak d a ra ja d a g i hayv o n lard a sh a rtsiz m urakkab reflekslar - him oyalanish, 
tusm ollash, o v q a tla n ish , jin siy re flek slam in g yuzaga chiqishida qatnashadi. Bu 
reflekslam ing h am m a 
polidar hayvonda
b o ‘lib, yoylari odam da ham oqim tir yadro 
orqali o ‘tadi.
O qim tir y adrosi zararlangan bem orlarda murakkab reflektor aktlaridan ko ‘pchiligi 
yuzaga ch iq m ay d i; m asalan, ularda to ‘sa td an kuchli tovushyoki yorug‘lik ta ’siriga 
javoban h im o y a la n ish reaksiyalari ro ‘y berm aydi.
H a rq a n d a y m urakkab harakatga yoMdosh boMadigan yordamchi h arakatlam ing 
reflektor y o y la ri p o lid a r tizim orqali o ‘ta d i. O dam biror harakatni b ajarg an d a shu 
harak atn i y u z a g a chiq aru v ch i m u sk u llard an tash q ari, biror b o ‘g ‘im ni ush lab
turadigan y o k i b o sh q a b o ‘g ‘im larni h ara k atg a keltiradigan bir qancha m uskullam i 
ham ta ra n g lay d i, shu n g a ko ‘ra asosiy h a ra k a t m ukam m alroq va b ir tekis boMib
110

---

c h iq ad i. M a sa la n , od am yurganda q o 'I I a m in g q im irlash i v a g a v d a v a z iy a ti 
o'zgai^ganda b ir qancha yordamchi harakatlar b e o ‘xshov, bir xil bo'lib qoladi; h ara k at 
aktlariga y o rd am c h i harakatlar q o 'sh ilm a y d i (gip o k in ez). Shu sababli p o lid a r
bem orlar turqi o ‘zgarm ay, yuzi qim irlam ay tu rad i (niqobsim on yuz), bu b e m o rla m i 
birinchi q arash d ay o q shu sim ptomdan ta n ib o lin ad i.
Targ'iltanafunksiyalari.
Oxirgi m iy a n in g p o ‘stloq ostidagi m arkazlaridan ta rg 'il 
tana (corpus stria tu m )ning ahamiyati k attaro q .
Sutemizuvchi hayvon larda yarim sharlar p o 'stlo g 'id a n keiadigan va ichki k ap su la 
deb ataladigan nerv tolalari tutami ta rg 'il ta n an i ikki qism ga: d u m liy a d ro (n u s le u s
caudatus) va p o 'c h o q q a (putam en) ajra tib turadi.
T arg 'il tanaga asosan talamusdan, qism an p o ‘stloqdan afferent im pulslar k e la d i, 
efferent im pulslar esa ta rg 'il tanadan asosan o q im tir yadroga boradi. T a rg 'il ta n a g a
mustaqil harakat funksiyalarini o'tam aydigan, am m o filogenetikjihatdan q adim giroq 
harakat y ad ro si-p a llid u m funksiyalarini n a z o ra t qiladigan effek to r y a d ro d e b
qarashadi. T a r g 'il tana oqim tir yadroning s h a rts iz reflektor faoliyatini b o sh q a ra d i 
va qism an torm ozlaydi, y a ’ni oqim tir y a d ro q iz il y ad ro g a qanday ta ’sir etsa, t a r g ‘ il 
tana o qim tir y ad ro g a o'shanday ta ’sir etadi.
Dumli y ad ro g a past chastotali elektr toki b ila n ta ’sir etilsa, hayvonning x u lq - 
atvori o 'z g a ris h i, y a ’ni hayvon m udrab u y q u g a ketishi va katta yarim s h a rla r
p o 'stlo g 'id a g i n eyronlam ingreaksiya vaqti u zayishiyaqinginada k o 'rsa tib b erilad i. 
Bu n atijalar talam usning nospetsifik y a d ro la rig a dum li yadroning ta ’sir e tis h ig a
b o g 'ü q ; talam u sn in g bu yadrolari bosh m iy a p o 's tlo g 'in i faollashtiradi.
O dam ning ta rg 'il tan asi zararlanganda 
atetoz
( q o ‘l-oyoq!am ing stereotip ritm ik
harakatlari) va xo rey a (hech qanday ta rtib v a izch illik bilan davom etm a y d ig a n
kuchli va n o to ‘g ‘ri harakatlar deyarli h am m a m usk u llam i o ‘z ichiga oladi - «av l iyo 
V itt raqsi») kuzatitadi. Atetos ham , xo rey a h a m ta rg 'il tananing o qim tir y a d ro g a
torm ozlovchi ta ’sir ko'rsatm ay q o 'y ish i n a tija sid ir, d eb hisoblanadi.
T a rg 'il ta n a zararlanganda him oyalanish, oriy en tiro v k a va shu kabi sh a rts iz
reflekslar ham x iy la kuchayadi. H ar b ir a s o s iy harakatga y o 'ld o sh b o 'la d ig a n
yordam chi h arak atlar ham ancha kuchayadi (y o rd a m ch i harakatiam ing k u ch a y ish i 
giperkinez deb ataladi). Ayni vaqtda m uskullar to n u si o'zgaradi, odatda esa p asay ad i 
(gipotonus). B u n in g sab a b i shuki, targ 'il ta n a zararlan g an d a pallidum to rm o z lan ish
protsessidan qutiladi. T arg'il tana zararlanganda kuzatiladigan hodisalar (g ip e rg in e / 
va g opoto n u s)g a o q im tir yadro zararlan g an d a k u zatiladigan hodisalar (g ip o k in e z
va gipertonus) qaram a-qarshidir.
H o z ir ta r g 'il ta n a n i a p p a ratin in g p o 's tlo q o stid a g i oliy b o s h q a ru v c h i -
koordinatsion m arkazi deb hisoblashadi.
B a’zi eksperim ental m a’ 1 umotlarga qarag an d a, m oddaalm ashinuvi issiqlik h osil 
b o 'lis h i va c h iq a r ilis h i, to m ir r e a k s iy a la r in i id o ra etiu v c h i o liy v e g e ta tiv
koord in atsio n m a rk a z la r ham ta rg 'il ta ñ a d a ek a n . Jum ladan, ta rg 'il ta n a n in g
ta’sirlanishi natijasida b ir qancha ichki organlar funksiyasining o'zgarishini kuzatg an
V. Ya. D anilevskiyningeski ma’lumotlari shundan guvohlik beradi. Shartsiz reflek to r 
harakatlam i va vegetativ reaksiyalam i integratsiyalaydigan, ulam i x u lq -atv o rin in g
111

---

yagona butun akti qilib birlashtiradigan markazlar targ‘il tanada boMsa kerak. TargMI 
ta n a g ip o ta la m u s b ila n b o g ‘la n g a n i tu fa y li, v e g e ta tiv n e r v sis te m a sid a n
innervatsiyalanadigan o rg a n la rg a t a ’sir etadi.
B osh m iya k a tta y a r im s h a r l a r p o ‘stlog‘i. Bosh m iya k atta yarim sharlar 
p o ‘stlo g ‘i - m arkaziy n e rv siste m a sin in g kechroq riv o jla n g a n strukturasi va 
funksiyalari, ayniqsa, m u ra k k a b boMgan oliy boMimidir. K atta yarim sharlar va 
p o ‘stlo g ‘ining aham iyati u la m i op eratsiy a qilib olib tashlash, y a ’ni ekstirpatsiya 
q ilish tajrib alarid ay aq q o l k o ‘rinadi.