O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

mm
d an 3 
mm
gacha b o ‘ ladi. V oyaga yetgan odam da ikkala yarim shar 
p o ‘stlo g ‘ining u m u m iy yuzasi 1450 dan 1700 
sm2
g acha. K atta yarim sharlar 
p o ‘stlog‘idan 1 2 m illia rd d a n 1 8 m illiard g ach an ey ro n b o r.
K atta yarim s h a rla r p o ‘stlog‘ining tuzilish xususiyati shuki, nerv hujayralari 
ustm a-ust b ir n e c h a q a v a t b o ‘lib yotadi. Bu qavatlar quyidagi xususiyatlari bilan 
farqqiladi.
M o lek u lar q a v a t d eg an /
qavat
n erv hujayralari kam b o ‘lib, asosan nerv 
tolalarining c h ig a lid a n tarkib topgan.
II qavat
m ik ro sk o p ik preparatlarda yum aloq, uchburchak va k o ‘p burchak 
donalar shaklidagi m a y d a (diam etri 4 - 8
mk)
hujayralar qalin joylashganidan tashqi 
d onador qavat d eb ataladi.
III qavat
d astla b k i ikki qavatga nisbatan qalinroq bo ‘lib, unda katta- kichik 
piram idal hujayralar bor.
IV qavat
ichki d o n a d o r qavat deb ataladi. Ikkinchi qavat kabi, bu q av a t ham 
m ayda h u ja y ra la rd a n tu z ilg a n . V o y ag a y etgan o rganizm k atta yarim sh a rla r 
p o ‘stlog‘ining b a ’zi qism larida bu qavat b o ‘lmasligi mumkin; masalan, yarim sharlar 
po ‘stlo g ‘ining m o to r sohasida bu qavat y o ‘q.
Vqavat
B esning k atta piram idal hujayralaridan iborat. Bu hujayralam ingyuqori 
qism idan y o ‘g ‘o n o ‘siq - dendrit chiqib, p o 'stlo q n in g yuza qavatlarida k o ‘p m arta 
shoxlaydi. Ikkinchi uzun o ‘siq - akson katta piram idal hujayralardan o q m odda 
ichiga kirib, p o ‘s tlo q o stidagi yadrolarga yoki orqa m iyaga y o ‘l oladi.
VI qavat
m u ltifo rm qavat boMib, uchburchak yoki duksim on hujayralardan 
iborat.
K atta yarim sh a rla r p o ‘stlog‘ining neyronlarini funksional jihatdan uchta asosiy 
guruhga a jra tsa boM adi. S petsiflk afferen t y o ‘IIarning uchinchi neyronlaridan 
chiqadigan a k s o n la r q ay si hujayralarda tugasa, o lsha hujayralar birinchi guruhga 
kiradi. Bu h u ja y ra la r k o ‘ruv d o ‘m boqlarining yadrolaridan katta yarim sharlar
114

---

p o ‘st!og‘ig a keluvchi afferent im p u lsla m i qabul qilgani uchun 
sensor hujayralar
deb ata lsa boMadi. Asosan y u ld u zsim o n neyronlar shunday fiinksiyani o 'ta y d i, 
bunday n ey ro n lar p o ‘stloq sensor so h a la rin in g III va IV q av a tla rid a ay n iq sa k o ‘p.
M iy a n in g pastrogM dagi boM im lariga - p o ‘st!oq ostidagi y a d ro la rg a , m iya 
uzaniga va o rq a m iyaga impuls y u b o ru v c h i h ujayralar ikkinchi g u ru h g a kiradi. Bu 
katta 
piramidal neyronlar
boMib, u la m i b irinchi marta V. A. B es 18 7 4 -y ild a tasvir 
etgan. U la r yarim sharlar p o ‘s tlo g ‘id a g i m o to r sohaning a s o s a n V q a v a tid a 
to ‘plangan. Bu neyronlam i 
motor
y o k i 
effektor hujayralar
deb h iso b lash a d i. Katta 
yarim sharlar po ‘stlogMning effektor funksiyasini yuzaga chiqarishda b a ’zi duksim on 
h u jayralar ham qatnashadi.
Y arim sharlar po ‘stlog‘nining b ir y o k i turli sohalardagi h arx il n eyronlam i o ‘zaro 
bogMaydigan hujayralar uchinchi g u ru h k a kiradi. Ular kontakt yoki o raliq neyronlar 
deb ataladi. M ayda va o ‘rtacha p ira m id a l neyronlar bilan d u k sim o n hujayralar 
shularjum lasidandir.
Katta yarim sharlar po‘stlogM olti qavat hujayralardan tuzilishi bilan birga, nerv 
tolalarining tuzilishi ham murakkab. Y arim sharlar po ‘stlogMda uning turli qismlarini 
birlashtiruvchi gorizontal tolalar va kulrang moddani oq m oddaga bogMovchi radial 
tolalar bor. N erv tolalari ham 6 q av a t boMib yotadi. Ulam ing tuzilishi va o 'za ro
niunosabatlari hujayra qavatlarining tuzilishidan ham murakkabroq va o^zgaruvchandir.
Y arim sh a rla r p o ‘stlogM hujayra tu z ilish in in g yuqorida k eltirilg a n tasviri bir 
q ad a rch i
2
m alitasvirdir, chunki p o ‘stloqning turli sohalaridaqavatlam ing rivojlanish 
darajasi anchagina tafovut qiladi.
K atta yarim sharlar po‘stlogM h u ja y ra lar tarkibi va tuzilish xususiyatlariga qarab,