O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Likvor.
M iyaning ichida va pardalari ostida 
likvor
y oki bosh m iya bilan orqa 
m iy a 
0
‘rtasidagi suyuqlik (liq u o r cerebrospinalis) bilan to ‘lgan katta kam gaklar 
bor. L ikvor m iya qorinchalarini, o rq a m iyaning m arkaziy kanalini, bosh m iya bilan 
o r q a m iy a n in g o ‘r g im c h a k u y a s im o n p a r d a o s ti d a g i k a m g a g i ( c is t e r n a
subarachnoidalis)ni to 'ld ira d i.
Q o rin ch a likvori v a o ‘rgim chakuyasim on parda ostidagi likvor uzunchoq m iya 
sohasidagi ju ft M agendie va to q foram en Luschka orqali o ‘zaro tutashadi.
Odam dagi likvor 120-150 ml, shu bilan b irgako‘proq likvor o ‘rgimchakuyasimon 
p ard a ostidagi k am gaklarda v a faq at 2 0 -4 0 m l likvor qorinchalarda b o ‘!adi.
L ikvor tiniq va rangsiz. S olishtirm a o g ‘irligi 1 ,0 0 5 -1 ,0 0 7 , reaksiyasi sal-pal 
ishqoriy; PH qonnikiga yaqin (7,4). Likvorda juda ozgina lim fotsit hujayralar bor ( 1 
m m J da 1 dan 5 tagacha). L ik v o r o q sillam in g kam ligi bilan qon va lim fadan farq 
qiladi (oqsillar qonda 7 -8 % g a yaqin, lim fada 0 ,3 -0 ,5 % , likvorda esa faqat 0,02% ). 
A n o rg a n ik tu z larq o n d a qan ch a b o 'Isa, likvorda ham taxm inan o ‘shancha. Likvorda 
ferm entlar va immun jis m la r (antitelolar) y o ‘q.
Q o rin ch a larin in g to m irla r ch ig alin i qoplovchi h u ja y ra lar faol sekretsiyasi 
natijasid a likvor hosil b o ‘lishini b ir qancha m a’lum otlar k o ‘rsatib turibdi.
L ikvor m iqdori b ir q a d a r d o im iy b o ‘lib, uzluksiz hosil b o ‘lib turadi, shuning 
uchun likvor doim so‘rilib turishi ham kerak. Likvor qism an limfa sistemasiga so‘riladi, 
lekin asosan o ‘rgim chakuyasim on parda ostidagi kam gaklardan venoz sisteinaga 
kiradi. B unda p axion gran u latsiy alari aham iyat k asb etadi, deb hisoblashadi.
Likvor m iyaning o ‘ziga x o s ichki muhiti b o ‘l¡b, uning tuzlar tarkibini va osmotik 
b o sim in i b ir x ild a sa q la b tu ra d i. B undan tashqari, lik v o r m iyaning gidravlik 
yo stiq ch asi bo ‘lib, nerv h u ja y ra larin i m ex an ik sh ik astlard an yaxshi saqlaydi.
Likvor sirkulyatsiyasi b uzilganda m arkaziy nerv sistem asining faoliyati buziladi. 
L ikvom ing ahamiyati shundan iboratki, u m iyaning m a’lum darajada oziqlantiruvchi 
m uhiti hisoblanadi. M iya q o rin ch a larin in g likvoridagi q and o ‘rgim chakuyasim on 
pard a ostidagi kam gak likvo rid ag ig a nisbatan ko‘p ekanligi shundan dalolat beradi 
(m iya q o rin ch alarid a lik v o r hosil b o ‘ladi, o ‘rgim chakuyasim on parda ostidagi 
kam gakda esa likvor s o ‘rilib ketadi). L ikvom ing y an a b ir aham iyati shuki, m iya 
to ‘q im alarida m odda alm ash in u v id an hosil b o la d ig a n tashlandiq m oddalar likvor 
y o rd am id a m iyadan ketib, q o n g a q o ‘shi!adi.
G e m a to -e n se fa lik b a r e r . L ikvom ing tarkibi 
gemato-ensefalik barerning
(L. S. 
S h te m ) xossalariga k o ‘p jih a td a n b o g ‘liq. Qon bilan likvom i bir-biridan ajratib 
turadigan kap illarlar d evori va b a ’zi neyrogliya hujayralar (astrotsitlar) shunday
130

---

to ‘siq hisoblanadi. Bir qancha faktlar, jum ladan qon va likvor tarkibining farq qilishi 
gem atoensefalik barer b oriig id an g u v ohlik beradi. Q o n d a boM adigan yoki qonga 
su n ’iy y o ‘l bilan kiritiladigan k o ‘p g in a m oddalar likvorda m u tlaq o y o ‘q, holbuki 
kim yoviy tuzilish jih a td a n u la rg a o ‘xshaydigan b o sh q a m o d d a la r q onda ham, 
likvorda ham b ir xil yoki deyarli b ara v ar k onsentratsiyada uch ray d i. A ftidan qon 
bilan likvom i bir-biridan ajratib turadigan m em branalar m o d d a lam i tanlab o ‘tkazsa 
kerak.
B undan tashqari, m iya h u ja y ra la ri bilan likvor o ‘r ta s id a ham baryer borligi 
eh tim o lg a yaqin. A m m o g e m a to -lik v o r b ary e r b o s h q a c h a ay tg an d a , gem ato­
ensefalik baryer k o 'p ro q aham iyatli b o 'ls a kerak.
Y od birikm alari, nitratlar (n itra t k islota tuzlari), sa litsila tla r (salitsilat kislota 
tuzlari), m etilen k o ‘ki, barcha k o lo id lar, immun jis m la r a n tib io tik la r (penitsillin va 
streptom itsin) n orm ada qondan lik v o rg a o 'tm aydi va b in o b a rin b ary erd a ushlanib 
qoladi. A lkogol, xloroform , strix n in , m orfln, qoqshol (sto lb n y a k ) toksini baryer 
orqali likvorga bem alol o ‘tadi (b u m o ddalar q onga o ‘tg a c h , n e rv tizim iga tezroq 
ta ’sir etishi ham shu bilan izohlanadi).
K o 'p g in a dori m oddalar lik v o rg a o ‘tmaydi v a shuning u ch u n n erv m arkazlariga 
ta ’sir etm aydi. L. S. Shtem gem ato-ensefalik baryem i chetlab o ‘tib bevosita likvorga 
dori quyishni tavsiya etgan ed i. S hu m aqsadda igna e n s a su y a g i ostidan yoki 
beldan sanchilib, dori m oddalar eritm asi likvorga quyiladi.
M iyaning b a ’zi bir infeksion kasaliikiarini d avoiashda d o ri m oddalar, masalan, 
an tib io tik lar gem ato-ensefalik b a ry e r orqali o ‘tm asa, sh u n in g d e k , m arkaziy nerv 
tiz im in in g faolligini o ‘z g a rtirish u ch u n unga b a ’zi k im y o v iy m o d d a lar bilan 
b e v o s ita ta ’sir etish z a ru r b o ‘lsa , d o ri m od d alam i o rg a n iz m g a shu y o ‘l bilan 
kiritishgan.
B a’zi m oddalar qonga yoki lik v o rg a kiritilganda butunlay b o sh q a ch a ta ’sir etishi 
mumkin. Gemato-ensefalik baiyer orqali o ‘tmaydigan m odda q o n g a kiritilsa, a ’zoning 
shu m oddaga ko 'rsatad ig an reak siy asig a bo g ‘liq b o 'la d i. B o rd i-y u , o 's h a m odda 
b e v o s ita lik v o rg a k iritils a , b u n g a ja v o b a n r o ky b e ra d ig a n re a k siy a avvalo, 
m oddaning nerv m arkazlariga t a ’s ir etishiga bo g ‘liq. M a sala n , quyidagi fakt shu 
bilan izohlanadi: adenozintrifosfat k islo ta qonga kiritilsa, a rte riy a la r va arteriolalar 
kengayishi sababli arterial bosim p asay ib ketadi; ensa su y a g in in g ostidan igna 
sanchib, shu m oddaning o ‘zi lik v o rg a bevosita kiritilsa, a rte ria l b o sim k o ‘tariladi, 
chu n k i adenozintrifosfat k islo ta u zu n c h o q m iyadagi to m ir h arak atlan tiru v ch i 
m arkazni q o ‘z g ‘atadi.
IV
V E G E T A T IV (A V T O N O M ) N E R V T I Z I M I
Fransuz fiziologi M. Bish X IX a s r boshlaridaorganizm funksiyalarini hayvonlar