O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

farmakologik usul
shundan iboratki, hayvonning qon- 
to m irig a
nikotin
eritm asi y u b o rila d i yoki tekshirilayotgan v eg etativ y o ‘lning biror 
q ism ig a shu eritm a surilad i. N ik o tin ta ’sir eta boshlagan p ay td a vegetativ nerv 
y o 'lla rin in g n eyronlararo sin a p sla rin i q o ‘z g ‘atadi, so ‘n gra esa falaj q ilib qo yadi.
134

---

N e rv g a n g liy si n ik o tin d a n z a h a rla n is h i s a b a b li, s h u g a n g liy d a u z ila d ig a n
p reganglionar tolaning ta ’sirlanishi undan in n e rv a tsiy a la n ad ig a n periferik a ’z o g a 
ta ’sir o ‘tkazm ay q o ‘yadi. N ikotindan zaharlanm agan b o sh q a biror gangliyda uzilgan 
v a nikotin surilgan nerv tugunida uzilm ay o ‘ta d ig a n p reg an g lio n ar tolaga ta ’sir 
etish natijasida ta ’sirlanuvchi n erv uchun odatdagi e ffe k t kelib chiqadi.
V egetativ nerv tolalarining u zilganjoylari m orfo lo g ik va farm akologik usullam i 
tatbiq etib, m untazam tekshirishda aniqlangan. V e g e ta tiv n ervlar m arkaziy nerv 
tizim idan chiqqach, y o ‘lda nerv tolasi faqat b ir jo y d a n uziladi, y a ’ni periferik 
n e y ro n !a ro ‘rtasida faqat bitta sin ap s b o ‘ladi. A v to n o m n erv tizim ining nerv tolasi 
b ir necha periferik nerv gangiiysidan ketm a-ket o ‘tsa, b ir gangliydan boshqa ham m a 
g a n g liy la rd a u zilm a sd an o ‘ta d i, b ir g a n g liy d a e s a p re g a n g lio n a r to la tu g a b , 
postganglionar to la boshlanadi.
K o ‘ p in c h a
b i r i n c h i
p a r a s im p a tik
n e y r o n n i n g
a k s o n i 
u n d a n
in n e rv a tsiy a la n ad ig a n a ’z o g a u zilm a y b o ra d i, ik k in c h i n e y ro n esa b u tu n la y
innervatsiyalanadigan a ’zoda b o ‘ladi. Y urakning p arasim p atik innervatsiyasi m isol 
b o ‘ la oladi: birin ch i neyron ak so n i say y o r n e rv y a d ro s id a n (y a ’ni u zu n ch o q
m iyadan) boshlanib, yurakka b oradi v a uning d ev o rid a g i ikkinchi neyron tanasida 
tugaydi. Periferik nerv o ‘zanining y o 'lid a ketm a-ket bogM angan ikki neyron borligi 
vegetativ nervlam ing som atik nervlardan farq q ila d ig a n tip ik belgisidir. S om atik 
nerv tolalari m arkaziy nerv tizim idan chiq ish d a p e riferiy a d ag i boron jo y d a ham
uzilm ay, k o ‘ndalang-targ‘il m uskul h u jayralarida tu g a y d i va sarkolem m a o stid a 
oxirgi tarm oqiam i hosil qiladi.
V e g e ta tiv g a n g liy la r ( tu g u n la r) s in fla n is h i. V eg e tativ g angliylar (tugunlar) 
joylashishiga qarab um urtqa (vertebral), um urtqadan oldin g i (prevertebral) va a ’zo 
ichidagi (intram ural) gangliylar degan uchta g u ru h g a a jra tilish im u m k in .
Vertebral gangliylar
s im p a tik n e rv tiz im i g a m a n s u b b o ‘lib , u m u rtq a
p o g ‘onasining ikki tom onida yo tad i va ikkita 
chegara o ‘zanni
hosil qiladi (ulam i 
sim patik zanjirlar d eb ham yuritishadi). V ertebral g a n g liy la r o rq a m iyaga to la la r 
bilan bogMangan, bu to la la r birlashtiruvchi oq va k u lran g tarm o q iam i hosil q iladi. 
S im patik nerv tizim ining preganglionar tolalari birlash tiru v ch i oq tarm oqlar - ram i 
c o m m u n ic a n te s a lb i o r q a li tu g u n la r g a b o r a d i. P o s tg a n g l io n a r s im p a tik
neyronlam ing tolalari tugunlardan yo m ustaqil n erv yoMlari orqali yoki sim patik 
n ervlar tarkibida periferik a 'z o la rg a boradi. K eyingi h o ld a ch eg ara o ‘z an lam in g
tugunlaridan birlashtiruvchi ingichka kulrang ta rm o q ch alar - ram i com m unicantes 
grisei shaklida som atik nervlarga boradi (ulam ing kulrangi postganglionar sim patik 
tolalardam iyelinpardalaryo‘qligigabog‘liq). Bu to la la m in g y o ‘lini43-rasm dako‘rish 
mumkin.
A ksari sim patik p reganglionar nerv tolalari c h e g a ra o ‘zan tugunlarida u ziladi; 
bu tolalam ing ozgina qismi chegara o ‘zanda uzilm ay o ‘tib, prevertebral gangliylarda 
uziladi.