O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

N eyronlarning m orfofunksional sinflanish va ularning tuzilishi.
Markaziy 
nerv tizim ining struktura va funksional birligi bu nerv hujayrasi - neyrondir. 
N e y ro n la r- ixtisoslashgan hujayralar b o ‘lib, ular informatsiyalarini qabul qilish, 
q a y ta ish lash , kodlash, sa q la s h v a uzatish ham da t a ’sirla rg a beriladigan 
re a k siy a la m i tashkil etish, b o sh q a neyronlar bilan o ‘zaro aloqa o ‘m atish
xususiyatlariga egadirlar. N eyronlarning yana o ‘ziga xos xususiyati shundan 
iboratki, ular elektrik impulslami hosil qiladi va axborotlami nerv oxirlari maxsus 
tuzilmasi - sinapslar yordamida ijrochi a ’zoga uzatib beradi.
N eyronlar kattaligi 6 
mkm
dan 120 
mkm
gacha bo‘ladi. Inson miyasida esa 10" 
ta g ach a neyronlar boMadi. B itta neyronda 10000 tagacha sinapslar b o ‘lishi 
an iq lan g an . A gar shu elem en tlarn i axborotlam i saqlovchi yacheykalar deb 
hisoblasak, insonning markaziy nerv tizimi 10 19 birlikdagi axborotni saqlashi mumkin, 
b un in g m a’nosi shuki, insoniyat y iqqan barcha bilimni o ‘zida saqlash imkoniyatiga 
ega, biroq inson miyasi bu axborotlam ing barchasini xotiradan chaqirib olish yoki 
eslay olish qobiliyatiga ega emas.
N eyronning tuzilishi
neyronda funksional jihatdan quyidagi qismlari tafovut 
qilinadi: 
qabul qiluvchiqism
- dendritlar, neyron tanasining membranasi; 
integrativ
qism -
som a, akson bo‘rtig‘i, akson; 
uzatuvchi qism
- akson b o lrtigki va akson.
N eyron tanasi - soma,
axborot funksiyasidan tashqari, trofïk funksiyani ham 
am alga oshiradi. Agar somadan dentrit yoki aksonni qirqib qo‘yilsa, bu qirqilgan 
sohadan quyidagi joylashgan o ‘sim talar sinapslar bilan birgalikda halok bo‘iadi. 
Soma, shuningdek, dendrit va aksonni o ‘sishin¡ ta’minlaydi.
Somaning ko‘p qavatli membranasi boMib, membrana elektrotonik potensialning 
hosil b o ‘lishi va akson bo‘rtig‘i tom on tarqalishini ta’minlaydi. Neyronlar o ‘zining 
axborot ftmksiyasini bajarishida, membranasining o ‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi 
bilan katta ahamiyatga ega. Neyron membranasining qalinligi 6 
nm
ni tashkil qiladi 
va ikki qavat lipid molekulalaridan tashkil topgan. Membrana oqsillari bir necha 
funksiyalam i amalga oshiradilar, oqsil-nasoslar «hujayrada ion va molekulalami» 
konsentratsion gradiyent (tafovut)ga qarshi o ‘tishini ta ’minlaydi, ion kanallarini 
hosil qiladi va membranani tanlab o ‘tkazuvchanligini ta'minlaydi. Retseptor oqsillar
26

---

kerakli molekulalarni taniydi va ulami qayd qiladi. M em branada joylashgan 
fermentlar neyron yuzasida ketadigan kimyoviy reaksiyalam i tezlashtiradi. Ko‘p 
hollarda biroqsil ham retseptor, ham ferment va nasos vazifasini bajarishi mumkin. 
Ribosomalar
- yadro yaqinida joylashib, t-RNK. matritsalarida oqsilni sintez qiladi. 
Ribosomalar plastinkali kompleks (Golji apparati)ni endoplazm atik turi bilan 
birgalikdabazofllmoddani hosil qiladi.
7-rasm. Neyron va uning tarkibi:
A - nerv hujayrasi, akson, muskul: I
-
sinaps; 2
-
neyron tanasi; 3
-
dendrit;
4 - afferent tola; 5
-
akson; 6 - mielin qobig
7; 7 
-
Ranv bo 'g ‘ig
7; 
8 - muskul;
9
-
motoneyron oxiri. B - nerv ¡olasining tuzilishi: I - Shvann hujayrasi; 2 - membrana;
3--miioxonndriya; 4■■ neyrofibrillalar; 5 -aksoplazma.
B a zo fil m o d d a (tig ro id m odda) -
naysim on tarkibga ega b o ‘lib, m ayda 
donachalar bilan qoplangan. RNK saqlaydi va hujayrada oqsil kom ponentlarini 
sintezida ishtirok etadi. N eyronlam ing uzoq vaqt qo‘zg‘alishi natijasida, hujayrada 
bazofil m oddani zaxirasi tugaydi, bu o ‘z navbatida maxsus o q sillam in g sintezini 
to ‘xtashiga olib keladi.