Muskul hujayrasining qisqartiruvchi apparatining funksional birligi sarkomer
hisoblanadi. Sarkom erlar bir-biridan Z-plastinkalar yordam ida ajralib turadi.
Sarkomerlar mioflbrillada ketm a-ket joylashgan, shuning uchun sarkomerlaming
umumiy qisqarishi miofibrillalam ing qisqarishiga va mushak tolalarining umumiy
qisqarishiga olib keladi. Diam etri 1
mkm
va diametri 6 -8
nm
chamasidagi muskul
to lasin in g m iofibirillalari o ‘rta hisobda 2500 protofibrillalardan tuzilgan.
Protofibrillalar esa
aktin
(m olekular og‘irligi 42000) va
miozin
(molekular og‘irligi
500000)oqsillaridantashkiltopadi. Miozin iplari aktin iplarigaqaragandaikkibaravar
y o ‘g ‘ondir. Muskul tolasi tinch turganda m iofibrillalardagi tolalar shunday
joytashadiki, ingichka uzun aktin ¡planning uchlari yo‘g‘onroq miozin iplari orasidagi
yoriqlarga kirib turadi.
A ktin spiralining b o ‘y lan m a ariqchasida
tropom iozin
oqsili molekulasi
joylashadi. Har 40
nm
oraliqda tropomiozinga boshqa oqsil
troponin
birikkan
bo‘ladi. Troponin va tropomiozin aktin vamiozinlamingmuloqotida katta ahamiyat
kasb etadi.
K o 'n d a la n g - ta r g 'il m u s k u ld a g i m io flb ritla la r b irin -k e tin kelg an
polyarizatsiyalangan (yorug‘likni turli ravishda sindiradigan) disklardan iborat.
YorugMikni ikki marta sindiradigan disklar oddiy mikroskopda qoramtir ko‘rinadi.
B ular
anizatrop
d isk lar d ey ilad i. Tolaning bu disklarga yondosh qism lari
yorug‘liklami bir yuzada sindiradi, mikroskopda tiniq ko‘rinadi va
izotrop
disklar
deyiladi. Anizotrop disklar A harfi bilan, izotrop disklar esa I harfi bilan belgilanadi.
Anizotrop disk o ‘rtasida yoru g ‘lik N harfi bilan belgilangan hoshiyani ko‘ramiz.
Elektron mikroskopda N hoshiyasi o ‘rtasidan M-chiziq o ‘tganligini ko‘ramiz. Bu
M-chiziqni miozin ipchalari birikib turadigan membrana hosil qiladi. Izotrop disk
o ‘rtasidan qoramtir Z chiziq yupqa membrana o ‘tgan, miofibrillalar shu membranaga
birikadi.
M ikroelektrodlaryordamidaZ plastinka sohasigaelektrikta’sirberilsa, sarkomer
qisqarishi kuzatiladi. Bunda A disk sohasi o‘zgarmaydi, lekin N va I sohalar
kichrayadi. Ko‘rinib turibdiki, qisqarish paytida miozin ipchasining uzunligi
o ‘zgarmas ekan. Shunga o ‘xshash holat muskut cho‘zilganda ham kuzatiladi, ya’ni
aktin va miozin ipchalari uzunligi o ‘zgarmaydi. Tajribadan olingan natijalarga ko‘ra,
muskul qisqarganda aktin va miozin ipchalarining bir-biri orasiga kirib turgan sohasi
o ‘zgarar ekan. Shularga asoslangan holda, G. Xaksli va A. Xakslilar muskul qisqarish
mexanizmining oqsil ipchalari sirpanish nazariyasini yaratdilar. Bu nazariyaga asosan
muskul qisqarganda aktin ipchalarining miozin ipchalari bo‘ylab sirpanishi hisobiga
sarkomeming kichrayishi sodir bo‘ ladi.
M u sku ln in g q isq a rish m exa n izm i.
H arakatlantiruvchi m otoneyrondan
qo‘zg ‘alish muskul tolasiga atsetilxolin (AX) mediatori yordamida o ‘tadi, AX ni
xolinoretseptorlar bilan m u loqoti, oxirgi plastinkada atsetilxolinni sezuvchi
kanallaming faollashuvi va 60 mv kattalikdagi oxirgi plastinka potensialini yuzaga
chiqaradi. Oxirgi plastinkada hosil bo‘lgan potensial, shu qismga tegib turgan
muskul tolalari membranasi uchun ta’sir etuvchi elektr toki manbayiga aylanib
qoladi. S olngra bu potensial 36°C haroratda 3 -5
Dostları ilə paylaş: