O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

m/s
tezlikda tarqaladi. Shunday
42

---

qilib, muskullar qisqarishida harakat potensialininggeneratsiyasi birinchi bosqichni 
tashkil qiladi.
Ikkinchi bosqichda harakat potensiali muskul tolalarining ïchi tomon tarqaladi. 
Buning natijasida muskulni qisqarf¡ruvchi apparati bilan membrana yuzasi o ‘rtasida 
bog‘lanish kuzatíladí. T-sistema ikki q o ‘shni sarkomemi sarkoplazmatik retikulum 
sistemalari o ‘rtasidagi aloqani yuzaga chiqaradi. Aloqa joyida elektr stimulyatsiyasi
43

---

ferm entlam ing faollashuviga va inozitoltrifosfot hosil bo‘lishiga olib keladi. 
Inozitoftrifosfot sistemalardan kalsiy chiqishini tezlasht jradi va natijada Ca*2 hujayra 
ichidagi konsentratsiyasi I0 7dan 105 M gachaortadi.
Hujayra ichida C a+2 ionlarining ortishiga yo'naltirilgan jarayonlar majmuasi 
muskul qisqarish mexanizmida uchinchi bosqichni tashkil qiladi. Hujayra ichida 
Ca*2 ionlar konsentratsiyasining ortishi, tropomiozinni aktin iplari yuzasida siljishiga 
olib keladi, bu vaqtda aktin iplarining faol markazi ozod bo‘ladi va bu qism bilan 
miozionning ko‘ndalang ko'prikchalari birlashadi. Tropomiozinning bunday siljishi 
troponin m oiekulasining konformatsion o ‘zgarishi bilan bog‘Iiqdir. Bundan shu 
narsa ma'lum bo‘ldiki, aktin va miozinni o‘zaro munosabatida Ca"2 ionining ishtiroki 
troponin va tropom iozin orqali ro'yobga chiqar ekan. M uskulning qisqarish 
mexanizmida kalsiy ionining ahamiyati ekvorin oqsilidan foydalanib o ‘tkazi!gan 
tajribalarda isbotiangan, bu oqsil kalsiy ioni bilan birikmasi o ‘zidan nur chiqaradi.
Shunday qilib, Ca*2 ionlarining troponin bilan muloqoti muskul qisqarishining 
to'rtinchi bosqichini tashkil qiladi.
Muskul qisqarishining beshinchi bosqichida miozin boshchasi o ‘z o ‘qi atroflda 
aylana boshlaydi va u aktinning bir necha faol markazlari bilan o ‘zaro birikadi. 
Miozin boshchasining aylanm a harakati k o ‘ndalang ko‘prikning tarangliligini 
oshiradi. M uskul q isqarishi rivojlanishining har b ir lahzasida, k o ‘ndalang 
ko'prikning boshchasi aktin filamenti bilan bog'langan boMadi, boshqasi esa erkin 
b o la d i, shu tariqa, ulam ing aktin filamenti bilan bunday bog‘lanishi ketma-ket 
ravishda ro‘yobga chiqaveradi. Bu esa muskul qisqarishini bir me’yorda kechishini 
ta’minlaydi.
Ko‘ndalang ko'priklam ing boshchasi ketma-ket bunday aktin filamenti bilan 
bogManishi va uzilishi, nozik va yo‘g‘on oqsil iplarini bir-biriga nisbatan sirpanib 
siljishini ta ’m inlaydi, bu o‘z navbatida sarkom er o'Ichamining kichrayishiga, oxir- 
oqibat muskul uzunligining qisqarishiga olib keladi va bu holat muskul qisqarishining 
oltinchi bosqichini tashkil qiladi. Y uqorida bayon etilgan bosqich jarayonlar 
majmuasi, oqsil iplarining sirpanish nazariyasi mohiyatini ko‘rsatib beradi.
M uskulning bo'shashishi sust jarayon bo‘lib, kalsiy ionlari mioflbrillalar 
orasidan chiqib ketgandan so'ng, aktin va miozin iplari muloqoti to‘xtaydi, natijada 
muskul tolalari elastiktigi tufayli dastlabki holatiga qaytadi.
Shunday qilib, mushak tolasining qisqarishi va bo‘shashishiga olib keluvchi, 
ketma-ket ro ‘y beruvchi jarayonlam i quyidagicha tasvirlash mumkin: ta’sirlash > 
harakat potensialiningyuzaga chiqishi > uni hujayra membranasi bo'ylab va muskul 
tolasining ichkarisiga o ‘tkazilishi > sarkoplazmatik retikulumningyon sistemaiaridan 
Sa+2 ajralib chiqishi va mioflbrillalar tom on diffuziyasi > aktin va miozin oqsil 
iplarining bir-biriga «sirpanib» harakat qilishi > kalsiy nasoslarining faollashuvi > 
s a rk o p la z m a d a e rk in Sa*z io n la rin i k o n s e n tra ts iy a s in in g p a sa y ish i > 
mioflbrillalaming bo‘shashi.