O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V



Yüklə 12,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə24/236
tarix21.10.2023
ölçüsü12,57 Mb.
#159277
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   236
Normal-fiziologiya

m s
va undan ko‘p bo‘lsa, tez motor birlikda esa -
10 -3 0
ms
ni tashkil qiladi. Shunday muskullar borki, ular faqat tez motor birliklaridan 
tashkil topgan bo‘ladi (m asalan, k o ‘z olmasining muskullari). Bundan tashqari
faqat sekin motor birliklaridan tashkil topgan muskullami ko‘rsatishimiz mumkin 
(m asalan, boldir muskullari). Lekin, ko‘pgina muskullar aralash, y a’ni ham sekin, 
ham tez motor birliklaridan tashkil topadi.
M otor birliklarining fiziologik xossalari ular tarkibidagi tolalam ing qisqarish 
tezligiga bog‘liq. Asosan, sekin m otor birliklaridan tashkil topgan boldir muskul 
unga ta ’sir qiluvchi impulslar chastotasi sekundiga 10-15 marta boMganda silliq 
tetanik tarzda qisqaradi. Tez m otor birliklardan tashkil topgan barmoq muskullarining 
tetanik holda qisqarishi uchun chastotasi yuqoriroq, taxminan sekundiga 50 mat ¡a 
b o ‘lgan impulslar zarur.
Harakat birtiklan
Muskul tdalart
16-rasm. Harakat bniigining tuzilishi.
48


Muskul tolalarda tinchlik potensialining kattaligi -9 0
mv,
harakat potensiali 
esa -1 2 0 -1 3 0
m v
ga teng, harakat potensialining davomiyligi 1-3 
m s
ni tashkil 
qiladi.
S kelet m uskullarining tonusi.
M u sk u llar tinchlik holatida ham batam om
bo‘shashmaydi, bir qadar taranglikni saqlab qoladi, bunday holat tonus deyiladi. 
Tonusning tashqi ifodasi shuki, m uskullar m a’lum darajada elastik b o ‘ladi. 
Elektroflziologik tekshirishlar shuni k o ‘rsatadiki, skelet m uskullarining tonusi 
muskulga katta interval bilan ketma-ket keluvchi nerv impulslariga bog‘liqdir. Ana 
shu impulslar orqa m iyaningm otoneyronlarida vujudga keladi, bu m otoneyronlar 
faolligini esa yuqoriroqdagi markazlardan, shuningdek, periferiyadagi muskullaming 
tolalaridagi cho‘zilish retseptorlaridan, muskul gulavasidan keluvchi im pulslar 
ushlab turadi.
Muskul gulavasining sezuvchi impulslari orqa ildizlar orqali miyaga kiradi, shu 
ildizlami qirqib qo‘yish natijasida m uskulning batamom bo‘shashib qolishi skelet 
muskullarining tonusi refleks yo‘li bilan kelib chiqishini ko‘rsatadi.
M uskulning charchashi.
Hujayra, a ’zo va butun organizm ish qobiliyatining 
vaqtincha kamayishi va dam olishdan keyin esa tiklanadigan holat charchash 
deyiladi. Ozgina yuk osilgan muskulga uzoq vaqt elektrstim ullar bilan ta ’sirlansa, 
shu muskul qisqarishlarining am plitudasi asta-sekin nolga yetgunicha kam ayib 
boradi. Bu holatni egri chiziq bilan tasvirlansa, charchash egri chizig‘i olinadi. 
M uskul charchaganda qisqarishlar am p litu d asi o ‘zgarishi bilan b ir q ato rd a 
qisqarishning latent davri uzayadi, bundan m a’Iumki, qo‘zg‘aluvchanlik pasayadi.
Bunday o ‘zgarishlar muskul ishlay boshlagandan keyin darhol yuz berm aydi, 
balki bir qadar vaqt o ‘tadi, bu davr m obaynida qisqarishlar amplitudasi ortadi va 
muskulning q o ‘zg ‘a!uvchanligi ham b ir q ad ar ortadi. Bunday paytda m uskul 
ta’siming muayyan ritmi va kuchida ishlashga moslashib qoladi, ya’ni «o‘rganadi». 
Ta’siryanada uzoq davom etsa musku! tolalari charchaydi.
Organizmdan ajratib olingan muskulga uzoq ta ’sir etilganida ish qobiliyatining 
pasayishiga ikkita asosiy sabab b o ‘ladi. Birinchisi, muskul uzoq vaqt ishlab 
turganda m odda almashinuvi chiqindilari to'planadi, bular esa muskul tolalarining 
ish qobiliyatini pasaytiradi. Shu bilan birga kaliy ionlari tolalardan tashqariga — 
hujayra atroflga to ‘planib, qo‘zg‘aluvchan membrananing harakat potensiallarini 
vujudga keltirish qobiliyatini susaytiradi.
Organizmdan ajratib olingan muskul charchashining ikkinchi sababi, m uskulda 
energiya zaxirasining sekin-asta kam ayishidir. A jratib olingan m uskul uzoq 
ishlaganda glikogen zaxiralari keskin darajada kamayadi, qisqarish uchun zarur 
bo‘lgan ATF, kreatinfosfatning resintez jarayonlari buziladi.
Ajratib olingan muskulda, biz yuqorida tahlil qilgan charchashga olib keluvchi 
sabablami tirik organizm ishlab turganda yuz beradigan charchashga olib keluvchi 
sabablarga solishtirib boMmaydi. Buning sababi, organizmda muskulning uzluksiz 
qon olib turishida, qon bilan oziq m o d d alarn in g kelib turishida va m o d d a 
alm ashinuvi chiqindilarining chiqib ketishi bilan izohlanadi. A sosiy tafo v u t 
shundaki, organizmda nervdan muskulga q o ‘zg‘atuvchi impulslar kelib turadi. Nerv-
49


muskul birlashmasi muskuJ tolalariga nisbatan tezroq charchaydi va shu munosabat 
bilan nervdan muskulga q o ‘zg ‘alishlar o ‘tmay qolishi sababli muskul uzoq ishlab, 
toliqishdan saqlanadi.
Butun organizmda nerv m arkazlari ish vaqtida nerv-muskul birlashmasidan ham 
Ügariroq charchaydi. Organizm dagi charchash jarayonining kelib chiqishida nerv 
m arkazlari holati o ‘zgarishining ahamiyati katta ekanligini k o ‘rsatuvchi ishonchli 
d a liila r bor. M asalan, tek sh irilay o tg an kishiga «yengilgina savatni k o ‘tarib 
turibsan», deb ishontirilsa, u o g ‘ir qadoq toshli savatni ko‘tarib tura oladi. Yengil 
savat ko‘tarib turgan kishiga «og‘ir qadoq toshli savat tutqazildi», deb ishontirilsa, 
aksincha u tez charchaydi.
Y uqoridabayon etilgan faktlardan anglashiladiki, organizmdan ajratib oüngan 
skelet muskuliga bevosita ta ’sir etilganda, uning charchashi, harakatlantiruvchi 
nervga ta ’sir etilganda nerv m uskul birlashmasida charchash va tabiiy faoliyat 
sharoitida butun organizmdagi harakat apparatining charchashi faqattashqi ifodasi 
bilan bir-biriga o ‘xshaydi, ularda muskullar qisqarishining kuchi va amplitudasi 
pasayadi, lekin kelib chiqish m exanizmi jihatidan esa bir-biridan katta farq qiladi.

Yüklə 12,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   236




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin