Muskul tolalarda tinchlik potensialining kattaligi -9 0
mv,
harakat potensiali
esa -1 2 0 -1 3 0
m v
ga teng, harakat potensialining davomiyligi 1-3
m s
ni tashkil
qiladi.
S kelet m uskullarining tonusi.
M u sk u llar tinchlik holatida ham batam om
bo‘shashmaydi, bir qadar taranglikni
saqlab qoladi, bunday holat tonus deyiladi.
Tonusning tashqi ifodasi shuki, m uskullar m a’lum darajada elastik b o ‘ladi.
Elektroflziologik tekshirishlar shuni k o ‘rsatadiki, skelet m uskullarining tonusi
muskulga katta interval bilan ketma-ket keluvchi nerv impulslariga bog‘liqdir. Ana
shu impulslar orqa m iyaningm otoneyronlarida vujudga keladi, bu m otoneyronlar
faolligini esa yuqoriroqdagi markazlardan, shuningdek, periferiyadagi muskullaming
tolalaridagi cho‘zilish retseptorlaridan, muskul gulavasidan
keluvchi im pulslar
ushlab turadi.
Muskul gulavasining sezuvchi impulslari orqa ildizlar orqali miyaga kiradi, shu
ildizlami qirqib qo‘yish natijasida m uskulning batamom bo‘shashib qolishi skelet
muskullarining tonusi refleks yo‘li bilan kelib chiqishini ko‘rsatadi.
M uskulning charchashi.
Hujayra, a ’zo va butun organizm ish qobiliyatining
vaqtincha kamayishi va dam olishdan keyin esa tiklanadigan holat charchash
deyiladi. Ozgina yuk osilgan muskulga uzoq vaqt elektrstim ullar bilan ta ’sirlansa,
shu muskul qisqarishlarining am plitudasi asta-sekin
nolga yetgunicha kam ayib
boradi. Bu holatni egri chiziq bilan tasvirlansa, charchash egri chizig‘i olinadi.
M uskul charchaganda qisqarishlar am p litu d asi o ‘zgarishi bilan b ir q ato rd a
qisqarishning latent davri uzayadi, bundan m a’Iumki, qo‘zg‘aluvchanlik pasayadi.
Bunday o ‘zgarishlar muskul ishlay boshlagandan keyin darhol yuz berm aydi,
balki bir qadar vaqt o ‘tadi, bu davr m obaynida qisqarishlar amplitudasi ortadi va
muskulning q o ‘zg ‘a!uvchanligi ham b ir q ad ar ortadi.
Bunday paytda m uskul
ta’siming muayyan ritmi va kuchida ishlashga moslashib qoladi, ya’ni «o‘rganadi».
Ta’siryanada uzoq davom etsa musku! tolalari charchaydi.
Organizmdan ajratib olingan muskulga uzoq ta ’sir etilganida ish qobiliyatining
pasayishiga ikkita asosiy sabab b o ‘ladi. Birinchisi, muskul uzoq vaqt ishlab
turganda m odda almashinuvi chiqindilari to'planadi, bular esa muskul tolalarining
ish qobiliyatini pasaytiradi. Shu bilan birga kaliy ionlari tolalardan tashqariga —
hujayra atroflga to ‘planib, qo‘zg‘aluvchan membrananing harakat potensiallarini
vujudga keltirish qobiliyatini susaytiradi.
Organizmdan ajratib olingan muskul charchashining ikkinchi sababi, m uskulda
energiya zaxirasining sekin-asta kam ayishidir. A jratib
olingan m uskul uzoq
ishlaganda glikogen zaxiralari keskin darajada kamayadi, qisqarish uchun zarur
bo‘lgan ATF, kreatinfosfatning resintez jarayonlari buziladi.
Ajratib olingan muskulda, biz yuqorida tahlil qilgan charchashga olib keluvchi
sabablami tirik organizm ishlab turganda yuz beradigan charchashga olib keluvchi
sabablarga solishtirib boMmaydi. Buning sababi, organizmda muskulning uzluksiz
qon
olib turishida, qon bilan oziq m o d d alarn in g kelib turishida va m o d d a
alm ashinuvi chiqindilarining chiqib ketishi bilan izohlanadi. A sosiy tafo v u t
shundaki, organizmda nervdan muskulga q o ‘zg‘atuvchi impulslar kelib turadi. Nerv-
49
muskul birlashmasi muskuJ tolalariga nisbatan tezroq charchaydi va shu munosabat
bilan nervdan muskulga q o ‘zg ‘alishlar o ‘tmay qolishi sababli muskul uzoq ishlab,
toliqishdan saqlanadi.
Butun organizmda nerv m arkazlari ish vaqtida nerv-muskul birlashmasidan ham
Ügariroq charchaydi. Organizm dagi charchash jarayonining kelib chiqishida nerv
m arkazlari holati o ‘zgarishining ahamiyati katta ekanligini k o ‘rsatuvchi ishonchli
d a liila r bor.
M asalan, tek sh irilay o tg an kishiga «yengilgina savatni k o ‘tarib
turibsan», deb ishontirilsa, u o g ‘ir qadoq toshli savatni ko‘tarib tura oladi. Yengil
savat ko‘tarib turgan kishiga «og‘ir qadoq toshli savat tutqazildi», deb ishontirilsa,
aksincha u tez charchaydi.
Y uqoridabayon etilgan faktlardan anglashiladiki, organizmdan ajratib oüngan
skelet muskuliga bevosita ta ’sir etilganda, uning charchashi,
harakatlantiruvchi
nervga ta ’sir etilganda nerv m uskul birlashmasida charchash va tabiiy faoliyat
sharoitida butun organizmdagi harakat apparatining charchashi faqattashqi ifodasi
bilan bir-biriga o ‘xshaydi, ularda muskullar qisqarishining kuchi va amplitudasi
pasayadi, lekin kelib chiqish m exanizmi jihatidan esa bir-biridan katta farq qiladi.
Dostları ilə paylaş: