O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

silliq tetanus
deb ataladi.
T etan u s - bu m uskullam ing kuchli va davomli qisqarishidir. Bu holatni 
quyidagicha tushuntiradilar: hujayra ichidagi kalsiy konsentratsiyasining ortishi, 
ak tin v a m io zin o ‘rtasid ag i m u n o sa b a tn i am alga oshiradi v a k o ‘ndalang 
k o ‘prikchalar yordamida muskul kuchining generatsiyasi uzoq davom etadi.
C hastotasi nisbatan past boMgan ritm ik impulslar muskulga ta’sir qilganda tishli 
tetanus sodir boMadi. Bu holda qisqarishlar summatsiyasi yuz beradi, lekin bunday 
sum m atsiya chala summatsiya deyiladi. Tetanik ta’sir to‘xtatilgach, muskul tolalari 
avvaliga to ‘ia b o ‘shashmaydi, keyingina tiklanadi. Bu hodisa tetanusdan keyingi 
yoki qoldiq kontraktura deb ataladi.
Tetanus qisqarishlari qo ‘shilishining mexanizmi.
Tetanik qisqarish balandligi 
yakka qisqarishning maksimal amplitudasidan ancha ortiq boMadi. Gelmgols (1847- 
y.) fikricha, navbatdagi har bir im pulsda muskul shu payt bo‘shashib turganday 
kaltalanadi, deb faraz qildi va bu jaray o n g a superpozitsiya, y a’ni «qisqarishlarning 
taxlanishi» deb nom berdi.
A m m o keyingi tad q iq o d lar shuni k o ‘rsatdiki, tetanusda superpozitsiya 
hodisalarini ikkita mexanikeffektini oddiy qo‘shilishi deb q arab b o ‘lmaydi. Ketma- 
ket keluvchi ikki ta’sir effekti yakka qisqarishlarning arifmetik yig‘indisiga teng 
bo'lm aydi, bu yig‘indidan goh katta, goh kichik bo‘lishligi hozirda ma’lum. Bundan 
shuni anglash qiyin emas, ya’ni q o ‘zg ‘alishning har bir avvalgi to ‘lqinidan keyin 
m uskulning yangidan qisqarish xossasi ancha o ‘zgaradi.
N. Y e. Vvedenskiy qo‘zg'alish va qisqarishning har bir to ‘lqini to ‘qim ad ao ‘ta 
q o ‘z g ‘aluvchanlik shaklida iz qoldiradi, deb tushuntirdi. Ikkinchi ta ’sir muskulning 
q o ‘z g ‘aluvchanligi oshib turgan paytda kelsa, ikkinchi qisqarish amplitudasi, ritmik
46

---

ta ’sirlarda tetanik qisqarish am plitudasi ham yakka qisqarishdagiga nisbatan 
kattaroq boMadi,
Ye.B. Babskiyning fikricha, m uskulda tetanik qisqarishga asos boMadigan 
o ’zgarishlar bu muskulda har bir yangi qisqarishda adenozin uch fosfat kislotasining 
ajralib chiqishiga bog‘liq. Ta’siming navbatdagi to lq in i boshlanguncha A T F to ‘la 
p a r c h a la n ib u lg u rm ay d i. Bu m o d d a o z k o n s e n tra ts iy a d a h am m u sk u l 
q o ‘zg‘aluvchan!igi vaqisqaruvchanligiga katta ta ’sir ko'rsatadi, natijada muskulga 
kelayotgan navbatdagi har bir impuls a w a lg ilarig a nisbatan kattaroq natija bera 
oladi.
15-rasm. Yakka qisqarishlaming qo'shilishi (summatsiya):
T1; Tj - birinchi va ¡kkinchi ta’sirlar.
M otor birligi.
Muskul tolalari sk elet m uskulining funksional birligi b o ‘la 
olmaydi. Bu vazifani neyromotoryoki m otor birligi amalgaoshiradi. O rqam iyaning 
oldingi shoxlaridagi harakatlantiruvchi har b ir motor nerv tolasi m uskulning bitta 
tolasini emas, balki muskul tolalarining butun bir guruhini innervatsiya qiladi. Bu 
guruh harakatlantiruvchi neyron bilan birgalikda m otor birligi deb ataladi. M otor 
birligi tarkibiga kiradigan muskul to la larin in g soni turlicha, bu m uskulning 
bajaradigan vazifasidan kelib chiqadi.
Odamning turli muskullarida m otor birlik tarkibiga kiruvchi muskul tolalarining 
soni lOtadan 3000 tagacha boradi. Aniq harakatlam i bajaruvchi tezm uskullam ing 
motor birligida tolalar soni ancha kam bo‘lad¡. Masalan, ko‘z v a q o ‘l barmoqlarining 
muskullarida motor birliklari 10-25 ta, bunga qarama-qarshi oMaroq, gavda holatini 
to ‘g ‘rila sh d a qatnashadigan va a n iq n a z o ra tg a ehtiyoj se zm ay d ig an su st 
muskullaming motor birligida 2000 tagacha tola bor.
Harakatlantiruvchi nerv tolalari b o ‘y!ab muskulga kelgan harakat potensiali 
motor birliginingtarkibiga kirgan muskul tolalam i b irvaqtdaqo‘zg‘atadi. S og‘lom 
o d am lar m uskullari bo'shashgan d a v rd a , e le k tr faollikka ega boM m aydi, 
muskullam ing biroz taranglanishi esa (m asalan, gavda holatini to ‘g ‘ri!ashda) mo-
47

---

to r b irlik larid a sekundiga 5 - 1 0 chastotali razryadlar hosil b o ‘ladi, muskul 
qisqarishining kuchi ortishi bilan im pulslar chastotasi ham shunga muvofiq ortib 
boraveradi.
Insonlar skelet muskulida ikki xil: tez va sekin motor birliklari tafovut etiiib, ular 
sekin va tez muskul tolalaridan tashkil topadi. Sekin m otor birliklarida muskul 
qisqarishining davomiyligi 100