Silliq m u sku lla m in g sinflanishi.
.Silliq m u sk u llam i ikki xili:
visserai va
multiunitar
xillari mavjud va ularo'ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadi. Visserai
51
silliq muskullar barcha ichki a ’zolarda, qon va limfa tomirlarda, terida hamda hazm
bezlarining chiqaruv y o ‘llarida uchraydi. Multiunitar silliq muskullarga kipriksimon
muskul va ko‘zning qorachiq muskuli kiradi.
Silliq m uskullam ingbunday bo‘linishi harakatlantiruvchi innervatsiyani harxil
zichlikda ekanligiga asoslangan. Visseral silliq muskullarda harakatlantiruvchi nerv
oxirlari ayrim muskul hujayralarida bo‘ ladi, xolos. Lekin bunday bo‘lishiga qaramay,
nerv oxirlari orqali m uskulga o ‘tgan qo‘zg‘alish, barcha muskul hujayralariga tez
tarqaladi, chunki ikki q o ‘shni m iotsitlar orasida neksuslar mavjud. Neksuslar
yordamida potensiallar bitta muskul hujayrasidan ikkinchisiga tez tarqaladi. Shuning
uchun nerv impulslari kelganda visseral silliq muskullar bir vaqtda qisqaradi.
Silliq m uskulning tuzilishi.
Silliq muskullar yoyiq shakldagi hujayralardan
tashkil topgan, ulam ing uzunligi o ‘rtacha 100
mkm,
diametri esa 3
mknt
ni tashkil
qiladi. Hujayralaro‘rtasidayuqoridaaytiIganidek, neksuslar b olib, ularqo‘zg‘alishni
bir hujayradan ikkinchisiga o ‘tkazishda ahamiyati kattadir. Silliq muskullarda ham
tartibsizroq joylashgan aktin va miozin oqsil iplari mavjud. Skelet muskullariga
nisbatan sarkoplazmatik retikulum ham kam rivojlangan.
Silliqm uskullarningxossalarivafunksiyalari. Elektrikfaolligi.
Visseral silliq
muskullarda m em brana potensiali turg‘un bo'lm aydi. Membrana potensialining
bunday turg‘un bo im aslig i tufayli, nerv ta ’sirlariga qaramay, muskulda qisqarishlar
muntazam bo'lm aydi. Bu holat muskullami doimo qisman qisqarib turishiga olib
keladi, ya’ni m uskullam i m a’lum bir tonusda ushlab turadi. Silliq muskullaming
tonusi kovak a’zolarda joylashgan sfinkterlarda, ya’ni o ‘t va siydik pufagida,
oshqozonning o ‘n ikki barmokli ichakka o ‘tish sohasida, ingichka ichakning yo‘g‘on
ichakka o‘tish jo y id a va boshqa joylarida, ayniqsa yaxshi namoyon bo‘ladi.
Silliq muskul hujayralarining m embrana potensiali tinchlik potensialining
haqiqiy kattaligini aks ettirolmaydi. Membrana potensiali kamaysa, muskul qisqaradi,
ortsa, aksincha, muskul b o ‘shashadi. Nisbiy tinchlik holatida hujayradagi mem
brana potensiali o ‘rtacha—50
mv
ni tashkil qiladi. Bu muskullarda harakat potensiali
ham
0
‘zgarib turadi. Silliq muskullarda harakat potensialining davomiyligi 50-250
ms
ni tashkil qiladi va h a rx il shaklda namoyon b o ‘ladi. Silliq muskullarda harakat
potensialining v u ju d g a k elish id a C a+2 ionining aham iyati ju d a katta. Silliq
muskullaming kalsiy kanallari faqat Ca+2 ionlarinigina o'tkazib qolmay, boshqa
ionlar Ba*2, Mg*2 va Na* lami ham o ‘tkazadi. Harakat potensiali vujudga kelgan
paytda Ca*2 ionlarining hujayra ichiga kirishi, muskul tonusini ushlab turishda
hamda muskul qisqarishi uchun ham zarur bo‘ladi. Kalsiy kanallarini berkilishi,
ichki a ’zo va q o n -to m irlar hujayra sitoplazm asiga Ca*2 ionlarining kirishini
chegaralaydi, b u n d ay holatd an tibbiyot am aliyotida hazm y o ‘li harakatini
o ‘zgartirishda va gipertoniya kasalliklarini davolashda keng foydalaniladi.
Silliq muskullar avtomatiyasi.
Silliq muskullaming skelet muskullaridan farq
qiladigan xarakterli tom oni shuki, silliq muskul avtomatiya xossasiga egadir.
M e’da, ichak, o ‘t pufagi, siydik yoMlari va boshqa bir qancha organlaming
silliq muskullarini tekshirganda ulam ing o ‘z-o‘zidan qisqarishi kuzatilgan.
Silliq m uskullam ing avtom atiyasi tabiati yurak muskullari avtomatiyasiga
52
o'xshash. Ichak devorining nerv chigallaridan xalos qilingan muskul bo'laklari
ustidagi tajribalar avtomatiyaning miogen tabiatiga ega ekanligini isbot qildi. Ringer-
Lokk eritmasiga shunday muskul bo‘Iagi solinganda ular avtomatik ravishda qisqara
oladi. 0 ‘sha muskul boMaklarida nerv hujayralariningyo‘qligi gistologik tekshirishda
aniqlangan.
Silliq muskul tolalarida membrana potensialining quyidagi (o ‘z-o‘zidan) spontan
tebranishlari tafovut qilinadi: 1) depolyarizatsiyasining sust to'lqinlari - sikl uzunligi
bir necha minut va amplitudasi 2 0
m v
chamasi; 2) harakat potensiallari yuzaga
kelishidan oldin potensialning kichik tez-tez tebranishlari; 3) harakat potensiallari.
^
Plastiklik ~ siUiq
muskulningyana muhim xossalaridan b in bo‘lib hisoblanadi,
ya’ni cho‘zilishdan keyingi o‘ztarangligini o'zgartirmay saqlay olish qobiliyatidir!
^ Plastikligi kam skelet muskuli bilan plastik silliq muskul o*rtasidagi lafovutni
aniqlash uchun ularga yuk osiladi, muskul yukning hisobiga cho‘ziladi, shundan
so‘ng, yuklar olib tashlanadi. Yuk olingandan so‘ng, skelet muskuli darhol qisqaradi,
y a’ni dastlabki holatiga qaytadi. Bunga qarama-qarshi o 'laro q , silliq muskul biror
t a ’s ir tu fay li faol ravishda q isq a rm a g u n c h a yuk o lin g a n d a n keyin ham
cho'zilganicha qolaveradi.
Plastiklik xossasi kovak a'zolar, masalan, qovuq devoridagi silliq muskullaming
normal faoliyati uchun juda katta ahamiyatga egadir: qovuq devorlaridagi silliq
muskullar plastik boMganligi uchun qovuq ozmi-ko‘pmi to lg a n d a ichidagi bosim
nisbatan kam o (zgaradi.
Xulosa qilib aytganda, silliq m uskullam ing plastikligi ichki a ’zolam ing normal
faoliyat ko‘rsatishlarini ta’minlaydi.
17-rasm. Baqa oshqozonining silliq muskuügayakka ta’sir berilganda qisqarishi (o‘ngda)
va taqqoslash uchun boldir muskulini qisqarishi (chapda).
t
Silli(t muskulning qisqarishi.
Silliq muskulga berilgan yakka ta ’sir kuchi katta
boMganda silliq muskul qisqarishi mumkin. Bu muskulningyakka qisqarish yashirin
davri skelet muskulnikiga qaraganda kattaroq boMadi, masalan, quyonning ichak
muskullarida 0^25—1 soniyagacha yetadi. Muskulning qisqarish davri ham uzoqroq
bo‘ladi, masalan, baqa oshqozonida 1 daqiqagacha yetadi.
Silliq muskul larda qisqarish sekin ketadi, biroq kam berilayotgan stimullarga
ham (baqa oshqozoni uchun minutiga 10-12 ta ’sir yetarli) uzoq muddat turg‘un
qisqarib tura oladi, skelet muskuldagi tetanusni eslatadi. M uskulning bunday uzoq
turg‘un qisqarib turish chog‘ida ju d a kam energiya sarflanadi, bu skelet muskulda
yuz beradigan tetanusdagi asosiy xarakterli farqidir.
53
Silliq muskulning qisqarish mexanizmi skelet muskulning qisqarish mexanizmidan
farq qiladi. Bu farq shunda ko‘rinadiki, silliq muskul miozini ATF aza faolligini
namoyon q ila olishi uchun u fosforlangan holatida bo lishi kerak.
M iozinning fosforlanishi va defosforlanishi skelet muskulida ham ro‘y beradi,
lekin bu muskulda miozinning ATF aza faolligini namoyish qilishi uchun fosforlanish
muhim emas. Silliq muskullarda miozin fosforlanish mexanizmi quyidagicha amalga
oshadi: C a+2 ioni kalmodulin bilan birikadi (kalmodulin -Ca*2 ioni uchun retseptor
oqsili). Hosil b o ‘ Igan kompleks miozin zanjiridagi ferment kinazani faollaydi, b u o ‘z
navbatida
m i o z i n n i n g
fosforlanish jarayonini katalizlaydi. Keyin aktin miozin tomon
sirpanadi. Shuni aytish kerakki, silliq muskulning qisqarishini ishga tushiruvchi
mexanizm bu C a+2 ionining kalmodulin b ilan kompleks hosil qilishidir, skelet va
yurak m uskullarida esa ishga tushiruvchi mexanizm asosida Cai+ ionining troponin
bilan birikishi yotadi.
Dostları ilə paylaş: |