O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V



Yüklə 12,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə26/236
tarix21.10.2023
ölçüsü12,57 Mb.
#159277
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   236
Normal-fiziologiya

Silliq m u sku lla m in g sinflanishi.
.Silliq m u sk u llam i ikki xili: 
visserai va
multiunitar
xillari mavjud va ularo'ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadi. Visserai
51


silliq muskullar barcha ichki a ’zolarda, qon va limfa tomirlarda, terida hamda hazm 
bezlarining chiqaruv y o ‘llarida uchraydi. Multiunitar silliq muskullarga kipriksimon 
muskul va ko‘zning qorachiq muskuli kiradi.
Silliq m uskullam ingbunday bo‘linishi harakatlantiruvchi innervatsiyani harxil 
zichlikda ekanligiga asoslangan. Visseral silliq muskullarda harakatlantiruvchi nerv 
oxirlari ayrim muskul hujayralarida bo‘ ladi, xolos. Lekin bunday bo‘lishiga qaramay, 
nerv oxirlari orqali m uskulga o ‘tgan qo‘zg‘alish, barcha muskul hujayralariga tez 
tarqaladi, chunki ikki q o ‘shni m iotsitlar orasida neksuslar mavjud. Neksuslar 
yordamida potensiallar bitta muskul hujayrasidan ikkinchisiga tez tarqaladi. Shuning 
uchun nerv impulslari kelganda visseral silliq muskullar bir vaqtda qisqaradi.
Silliq m uskulning tuzilishi.
Silliq muskullar yoyiq shakldagi hujayralardan 
tashkil topgan, ulam ing uzunligi o ‘rtacha 100 
mkm,
diametri esa 3 
mknt
ni tashkil 
qiladi. Hujayralaro‘rtasidayuqoridaaytiIganidek, neksuslar b olib, ularqo‘zg‘alishni 
bir hujayradan ikkinchisiga o ‘tkazishda ahamiyati kattadir. Silliq muskullarda ham 
tartibsizroq joylashgan aktin va miozin oqsil iplari mavjud. Skelet muskullariga 
nisbatan sarkoplazmatik retikulum ham kam rivojlangan.
Silliqm uskullarningxossalarivafunksiyalari. Elektrikfaolligi.
Visseral silliq 
muskullarda m em brana potensiali turg‘un bo'lm aydi. Membrana potensialining 
bunday turg‘un bo im aslig i tufayli, nerv ta ’sirlariga qaramay, muskulda qisqarishlar 
muntazam bo'lm aydi. Bu holat muskullami doimo qisman qisqarib turishiga olib 
keladi, ya’ni m uskullam i m a’lum bir tonusda ushlab turadi. Silliq muskullaming 
tonusi kovak a’zolarda joylashgan sfinkterlarda, ya’ni o ‘t va siydik pufagida, 
oshqozonning o ‘n ikki barmokli ichakka o ‘tish sohasida, ingichka ichakning yo‘g‘on 
ichakka o‘tish jo y id a va boshqa joylarida, ayniqsa yaxshi namoyon bo‘ladi.
Silliq muskul hujayralarining m embrana potensiali tinchlik potensialining 
haqiqiy kattaligini aks ettirolmaydi. Membrana potensiali kamaysa, muskul qisqaradi, 
ortsa, aksincha, muskul b o ‘shashadi. Nisbiy tinchlik holatida hujayradagi mem­
brana potensiali o ‘rtacha—50 
mv
ni tashkil qiladi. Bu muskullarda harakat potensiali 
ham 
0
‘zgarib turadi. Silliq muskullarda harakat potensialining davomiyligi 50-250 
ms
ni tashkil qiladi va h a rx il shaklda namoyon b o ‘ladi. Silliq muskullarda harakat 
potensialining v u ju d g a k elish id a C a+2 ionining aham iyati ju d a katta. Silliq 
muskullaming kalsiy kanallari faqat Ca+2 ionlarinigina o'tkazib qolmay, boshqa 
ionlar Ba*2, Mg*2 va Na* lami ham o ‘tkazadi. Harakat potensiali vujudga kelgan 
paytda Ca*2 ionlarining hujayra ichiga kirishi, muskul tonusini ushlab turishda 
hamda muskul qisqarishi uchun ham zarur bo‘ladi. Kalsiy kanallarini berkilishi, 
ichki a ’zo va q o n -to m irlar hujayra sitoplazm asiga Ca*2 ionlarining kirishini 
chegaralaydi, b u n d ay holatd an tibbiyot am aliyotida hazm y o ‘li harakatini 
o ‘zgartirishda va gipertoniya kasalliklarini davolashda keng foydalaniladi.
Silliq muskullar avtomatiyasi.
Silliq muskullaming skelet muskullaridan farq 
qiladigan xarakterli tom oni shuki, silliq muskul avtomatiya xossasiga egadir.
M e’da, ichak, o ‘t pufagi, siydik yoMlari va boshqa bir qancha organlaming 
silliq muskullarini tekshirganda ulam ing o ‘z-o‘zidan qisqarishi kuzatilgan.
Silliq m uskullam ing avtom atiyasi tabiati yurak muskullari avtomatiyasiga
52


o'xshash. Ichak devorining nerv chigallaridan xalos qilingan muskul bo'laklari 
ustidagi tajribalar avtomatiyaning miogen tabiatiga ega ekanligini isbot qildi. Ringer- 
Lokk eritmasiga shunday muskul bo‘Iagi solinganda ular avtomatik ravishda qisqara 
oladi. 0 ‘sha muskul boMaklarida nerv hujayralariningyo‘qligi gistologik tekshirishda 
aniqlangan.
Silliq muskul tolalarida membrana potensialining quyidagi (o ‘z-o‘zidan) spontan 
tebranishlari tafovut qilinadi: 1) depolyarizatsiyasining sust to'lqinlari - sikl uzunligi 
bir necha minut va amplitudasi 2 0
m v
chamasi; 2) harakat potensiallari yuzaga 
kelishidan oldin potensialning kichik tez-tez tebranishlari; 3) harakat potensiallari.

Plastiklik ~ siUiq
muskulningyana muhim xossalaridan b in bo‘lib hisoblanadi, 
ya’ni cho‘zilishdan keyingi o‘ztarangligini o'zgartirmay saqlay olish qobiliyatidir!
^ Plastikligi kam skelet muskuli bilan plastik silliq muskul o*rtasidagi lafovutni 
aniqlash uchun ularga yuk osiladi, muskul yukning hisobiga cho‘ziladi, shundan 
so‘ng, yuklar olib tashlanadi. Yuk olingandan so‘ng, skelet muskuli darhol qisqaradi, 
y a’ni dastlabki holatiga qaytadi. Bunga qarama-qarshi o 'laro q , silliq muskul biror 
t a ’s ir tu fay li faol ravishda q isq a rm a g u n c h a yuk o lin g a n d a n keyin ham 
cho'zilganicha qolaveradi.
Plastiklik xossasi kovak a'zolar, masalan, qovuq devoridagi silliq muskullaming 
normal faoliyati uchun juda katta ahamiyatga egadir: qovuq devorlaridagi silliq 
muskullar plastik boMganligi uchun qovuq ozmi-ko‘pmi to lg a n d a ichidagi bosim 
nisbatan kam o (zgaradi.
Xulosa qilib aytganda, silliq m uskullam ing plastikligi ichki a ’zolam ing normal 
faoliyat ko‘rsatishlarini ta’minlaydi.
17-rasm. Baqa oshqozonining silliq muskuügayakka ta’sir berilganda qisqarishi (o‘ngda) 
va taqqoslash uchun boldir muskulini qisqarishi (chapda).

Silli(t muskulning qisqarishi.
Silliq muskulga berilgan yakka ta ’sir kuchi katta 
boMganda silliq muskul qisqarishi mumkin. Bu muskulningyakka qisqarish yashirin 
davri skelet muskulnikiga qaraganda kattaroq boMadi, masalan, quyonning ichak 
muskullarida 0^25—1 soniyagacha yetadi. Muskulning qisqarish davri ham uzoqroq 
bo‘ladi, masalan, baqa oshqozonida 1 daqiqagacha yetadi.
Silliq muskul larda qisqarish sekin ketadi, biroq kam berilayotgan stimullarga 
ham (baqa oshqozoni uchun minutiga 10-12 ta ’sir yetarli) uzoq muddat turg‘un 
qisqarib tura oladi, skelet muskuldagi tetanusni eslatadi. M uskulning bunday uzoq 
turg‘un qisqarib turish chog‘ida ju d a kam energiya sarflanadi, bu skelet muskulda 
yuz beradigan tetanusdagi asosiy xarakterli farqidir.
53


Silliq muskulning qisqarish mexanizmi skelet muskulning qisqarish mexanizmidan 
farq qiladi. Bu farq shunda ko‘rinadiki, silliq muskul miozini ATF aza faolligini 
namoyon q ila olishi uchun u fosforlangan holatida bo lishi kerak.
M iozinning fosforlanishi va defosforlanishi skelet muskulida ham ro‘y beradi, 
lekin bu muskulda miozinning ATF aza faolligini namoyish qilishi uchun fosforlanish 
muhim emas. Silliq muskullarda miozin fosforlanish mexanizmi quyidagicha amalga 
oshadi: C a+2 ioni kalmodulin bilan birikadi (kalmodulin -Ca*2 ioni uchun retseptor 
oqsili). Hosil b o ‘ Igan kompleks miozin zanjiridagi ferment kinazani faollaydi, b u o ‘z 
navbatida 
m i o z i n n i n g
fosforlanish jarayonini katalizlaydi. Keyin aktin miozin tomon 
sirpanadi. Shuni aytish kerakki, silliq muskulning qisqarishini ishga tushiruvchi 
mexanizm bu C a+2 ionining kalmodulin b ilan kompleks hosil qilishidir, skelet va 
yurak m uskullarida esa ishga tushiruvchi mexanizm asosida Cai+ ionining troponin 
bilan birikishi yotadi.

Yüklə 12,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   236




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin