O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
Yüklə 12,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
32
Ikki tomonlama o'tkazish qonuni. Nerv tolasiga ta ’sir etilganda q o ‘zglalish ikki tomonlama uzatiladi, ya’ni m arkazdan qochuvchi yo'nalishda ham, markazga * intiluvchi yo‘nalishda ham tarqaladi. Bu quyidagi tajribada isbot etiladi. Nerv tolasiga ikki juft A va B elektrod q o ‘yib, ular ikkita elektr o ‘lchov asbobiga ulanadi. Nerv tolasining shu ikkala elektrod oralig‘idagi qismiga ta’sir etiladi. Q o‘zg‘alishlar ikki tomonlama o‘tganIigi natijasida ikkala asboblar ham q o ‘zg‘alishni qayd etadi. Nervning ikki tomonlama o'tkazilishi faqat laboratoriya fenom eni emas. Tabiiy sharoitlarda, harakat potensiali hujayra tanasidan o ‘sim ta-akson boshlanish (boshlang‘ich segment) jo y id a vujudga keladi va b o sh lan g ‘ich segmentdan qo‘zg‘alishlar ikki tomonlama: aksondan nerv oxiriga tomon va hujayra tanasiga va , uning dendritlari tomon o‘tkaziladi. Q o ‘z g ‘alishning nervdan ajratilib o'tkazilish qonuni. Har qanday periferik nerv o ‘zani bir talay harakatlantiruvchi, sezuvchi va vegetativ nerv tolalaridan iborat. Butolalarorqali bir v aqtningo‘zida chastotasi bo‘yicha farq qiladigan turli yo‘na!ishdagi impulslar o ‘tadi va bu tolalar bir-biridan ju d a uzoqda turgan bir talay periferik tuzilmalami idora qiiadi. Agar impulslar nervning har b ir tolasida alohida tarqaiib, b ir toladan ikkinchi tolaga o ‘tmasagina periferiyadagi barcha a’zo va to'qim alar normal ishlay oladi. T olalam i qoplagan Shvann v a m ielin pardalar yuqori elek tr qarshilikka ega b o ‘lganligi uchun tolalami ajratib turadi. Bu qonunni isbotlash uchun baqaningorqa miya ildizlari ajratiladi. Bu ildizlar qo‘shilib, muskulni innervatsiyalovchi o ‘zan hosil qilinadi. Butun nerv o'zani elektr toki bilan ta’sirlansa, muskulning hamma qismi qisqaradi. N erv o'zanini tashkii qiluvchi ildizlar alohida-alohida ta ’sirlansa, faqat shu ild iz tarkibidagi tola innervatsiyalovchi muskulning qism igina qisqaradi. Mielinsiz va mielinli nerv tolalarida qo ‘zg ‘alishning o'tkazilishi. Mieltnsiz nerv tolalarida qo‘zg‘alish butun m em brana bo‘ylab, uzluksiz ravishda, q o ‘zg‘algan bir qismdan ikkinchi qismga tarqaladi. M ielinli tolalarda harakat po ten siali tolaning faqat m ielin pardasi biian qoplanmagan sohalari orqali «sakrab-sakrab» o ‘tadi. Kato (1924-y.) va Takson (1953-y.) lar baqaning mielinli yakka nerv tolalarida bevosita elektrofiziologik tadqiqotlar o'tkazdilar. Mielinli tolalarda Ranv bo‘g ‘imlaridagi harakat potensiali vujudga keiishini, tolaning mielinli qismlari amalda qo‘zg ‘almasligini ko‘rsatib berishdi. Ranv bo‘g‘ilmalaridanatriy kanallariningjoylashish zichligi juda yuqoridir. Membrananing l mkm2 yuzasida 12000 ga yaqin natriy kanallari mavjud, bu kalmarning gigant aksoni m em branasidagiga nisbatan 200 baravar ko‘pdir. 9-rasm. Mielinli nerv tolasida qo‘zg‘aIishning bir bo‘g ‘ilmadan ikkinchi bo‘g‘ilmagatarqalishi. 33 Bir Ranv b o ‘g ‘ilmadan ikkinchi Ranv b o ‘g‘ilmagaharakat potensiali «sakrab» o ‘tishi uchun har bir b o ‘g ‘ilmada harakat potensialining amplitudasi q o ‘shn¡ bo‘g ‘ilmani q o ‘zg‘atish uchun zarur minimal miqdordan 5-6 baravar ortiq b o ‘lishi shart. Harakat potensiali am plitudasining b o ‘sag‘aga bunday munosabati harakat potensialining ishonchli o ‘tkazilish omili deb ataladi. Buni Tasaki ko‘rsatib berganligi uchun Tasaki omili deb ham ataladi. Tinchlik holatida barcha Ranv b o ‘g ‘ilmalarida membrananing tashqi yuzasi musbat zaryadli boMadi, q o ‘shni Ranv b o ‘g‘ilmalari o‘rtasida potensiallar farqi kuzatilmaydi. Q o‘zg‘alish paytida A b o ‘g ‘ilma membranasining yuzasi qo‘shni B b o ‘g ‘ilma membranasining yuzasiga nisbatan manfiy elektr zaryadli b o ‘lib qoladi. Shuningnatijasida elektr toki vujudga kelib, tolaatrofidagi to‘qimalararo suyuqlik, membrana va aksoplazmaorqali yuradi va B bo‘gMlmani qo‘zg‘atib, membrananing qayta zaryadlanishiga sabab bo‘ladi. A b o ‘g‘ilmada esa qo‘zg‘alish davom etadi vabu bo‘g ‘ilma vaqtincha mutlaq refrakter holatda boMadi. Shu sababli B bo‘g ‘ilma faqat navbatdagi C bo‘g ‘i!mani q o ‘zg‘alish holatiga keltira oladi va hokazo. Q o‘zg‘alishning mielinli tolalardan sakrab-sakrab o‘tkazilishida ikkita afzallik bor. Birinchidan, bu o'tkazilish energiya sarfi nuqtayi nazaridan tejamli, chunki faqat membrana yuzasining 1 % ini tashkil qiluvchi Ranv bo‘g ‘ilmalari qo‘zg‘a!adi. Ikkinchidan, q o ‘zg‘alishning o ‘tish tezligi mielinsiz tolalardagiga nisbatan ancha yuqori. Shu sababdan mielinli tolalar nerv tizimining muhim faoliyatlarini aniq va tez boshqarilib turishini ta ’minlovchi qismlarida ko‘p boMadi. Yüklə 12,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|