O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

N e y ro n la m in g sin fla n ish i:
I. A kson o x irla rid a n ajratib chiqariladigan 
m ediatorlariga k o ‘ra neyronlar: xolinergik, p ep tid erg ik , noradrenalinergik, 
dofaminergik va boshqalarga bo‘ltnadi. 2. T a ’sirlam ing sezuvchanligiga qarab 
mono-, bi-, polisensor neyronlarga bo‘ linadi.
M onosensor n ey ro n la r p o ‘st!o q n in g b irla m c h i proyeksion s o h a la rid a
joylashgan b o ‘ lib, ular faqat muayyan sensor tizim idagi signallarga javob beradi.
Bisensor neyronlar p o ‘stloqning ikkilamchi proyeksion sohalarida joylashib, 
ham o ‘zini ham boshqa sensor tizimidagi signallam i qabul qiladi.
Polisensor neyronlar, ko'pincha m iyaning assotsiativ sohasida joylashgan 
bo ladi, ular eshituv, ko‘ruv, hid biluv va boshqa retseptiv tizimlardan kelayotgan 
signallarga ja v o b beradi.
Neyronlar funksional jihatdan 3 turga bo‘linadi: afferent, intemeyron (o raliq ) 
va efferent. Birinchisi markaziy nerv tizimining yuqori tizimlariga axborotni o‘tkazib 
tursa, ikkinchisi m arkaziy nerv tizimida neyronlar orasidagi o ‘zaro m unosabatni 
ta’minlaydi, uchinchisi esa markaziy nerv tizimi (M N T)ning quyi tizimlariga, M N T
dan tashqaridajoylashgan nerv tugunlarga va ishchi a ’zolarga axborotlami yetkazib 
turadi. Afferent neyronlar funksiyasi retseptorlar funksiyasi bilan o ‘zaro bogMangan 
bo‘ladi.
Retseptorlar. R etseptor va generator p o te n sia lla r.
T a ’sirlami qabul q ilad ig an
nerv oxirlari yoki tashqi muhitdagi muayyan o ‘zgarishlarga reaksiya ko‘rsatadigan 
ix tiso sla sh g a n tu z ilm a la ri 
re tse p to rla r
h is o b la n a d i. R etsep to rlar a d e k v a t 
ta ’sirlovchilarga nisbatan o ‘ta s e z g irb o ‘ladi. U la r 4 guruhga bo'linadi: m exano-, 
termo-, xem o- v a fotoretseptorlarga. R etseptor potensiali retseptor ta’sirlanganda 
uning m em branasining depolyarizatsiyaga uchrashi va o ‘tkazuvchanligining ortishi 
natijasidayuzaga chiqadi.
Y uzaga ch iq q an retseptor potensiali 
g e n e ra to r p o te n sia li
hosil bo'lad ig an jo y ,

---

akson bo‘rtigkiga elektrotonik tarqaladi. Generator potensialni akson bo‘rtig‘ida 
h o sil b o M ish ig a sa b a b , n e y ro n n in g sh u qism i boshqa q ism la rid a n
qo‘zg‘aluvchanliginingyuqoriligi va qo‘zg‘alish bo‘sag‘asi pastligidadir. Genera­
tor potensiallam i hosil bo‘lishi nerv impulsini hosil qiladi.
Afferent, inter - va efferent neyronlar. Afferent neyronlar
axborotni qabul 
qiluvchi bo‘lib, tarmoqlangan to‘r hosil qilib turadi. Orqamiyaningorqa sohasidagi 
shoxlarida joylashgan afFerent sezuvchi neyronlar, maydaroq oMchamda, lekin dentrit 
o ‘simtalariga boy b o ‘ladi, oldingi shoxlarda joylashgan 
efferent
neyronlaming 
somasi esa kattaroq o ‘lchamda, biroq dendritlarining soni oz va kam tarmoqlangan 
boladi.
8-rasm. Har xil turdagi nerv tolalarida qo'zg'alishning o‘tish tezligi:
I - II -tajribachizmasi: a - t a ’sirlanayotgan sohagayaqin turgan yozibolish moslamasi: 
b - la’sirlanayotgan sohadan uzoq turgan yozib olish moslamasi; III - A, B, C turdagi 
nerv tolalarida qayd qilingan harakat potensiallarining nisbati (Gasser va Erlangcrlar
bo'yicha, 1937-y.).
30

---

Inter foraliq) neyronlar
afferent neyrondan olingan axborotlam i qayta ishlaydi, 
so‘ngra boshqa intemeyronlaryoki efferent neyronlarga uzatadi. 
Efferent neyronlar
nerv markazlaridan axborotlami ishchi a ’zolariga yoki M N T ning boshqa nerv 
markazlariga uzatadi. Masalan, bosh miya po‘stlog‘ining harakat sohasidagi effe­
re n t n ey ro n lar - piram ida h u ja y r a la r o rq a m iy an in g o ld in g i shohidagi 
motoneyronlarga impulslar yuboradi. Efferent neyronlaming boshqa neyronlardan 
farqi shundan iboratki, ular uzun aksonga ega bo‘lib, qo‘zg ‘a!ishni yuqori tezlik 
bilan o ‘tkazishidadir. Orqa m iyaning barcha tushuvchi (piram ida, rubrospinal, 
retikulospinal vah. k. ) y o ‘llarini M N T ningm os keluvchi b o ‘limlarining efferent 
neyron aksonlari hosil qiladi. Avtonom nerv tizimi, adashgan nerv yadrolari, orqa 
miyaning yon shoxlari neyronlari ham efferent neyronlar qatoriga kiradi.
D. Erlanger va X. Gasserlar (1937-y.) birinchi boMib, nerv tolalarini qo‘zgkalishlar 
o ‘tkazish tezligi va ulaming diametriga qarab sinfladilar. Aralash nervning tolalarida 
qo‘zg‘alishlar turlicha tezlikda o ‘tkazishini hujayra tashqarisiga elektrod qo‘yib 
tekshirish mumkin. Tolalardagi potensiallar turlicha tezlikda o ‘tganligi sababli, 
potensiallar alohida-alohida yozib olinadi.