O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Hazmning mohiyati.
H azm -iste’mol qilingan ovqat hazm yo'llarida fizik va 
kimyoviy o ‘zgartiriladigan murakkab fiziologik va bioximik jarayonlardir. Buning 
natijasida oziqli moddalar o ‘zlarining plastik va energetik qimmatini saqlab qoladilar 
va turga xoslik xususiyatlarini yo ‘qotadilar.
Oziq moddalaming maydalanishi, bo‘kishi, erishi 
fizik o ‘zgarishlar
bo‘lib, 
ulaming hazm shiralari ta’sirida yemirilishi-it/myov/y o ‘zgarishdir. Hazm shirasi 
tarkibidagi gidroiitik ferm entlar bu jarayonda katta ah am iyatga ega. Oziqli 
moddaning fizik va kimyoviy o‘zgartirilish¡ hazm yo‘lida bosqichma-bosqich amalga 
oshiriladi. Hazm yoMida oziqli m oddalam ing harakati, uning ayrim qismida ma’Ium 
vaqtgacha ushlab turilishi, hazm shirasi bilan aralashishi silliq muskullar faoliyati 
bilan bogliq.
Oziqli moddalaming depolim erlam ishi natijasida asosan monom erlar hosil 
bo'ladilar, ular ichakda qon va lim faga so‘riladilar, to‘qim a va hujayralarga yetib 
boradilar va u yerdagi m etabolizmda ishlatiladilar. Suv, m ineral tuzlar va ayrim 
organik moddalar (vitaminlar)o‘zgarm agan holda qonga so‘riladi.
269

---

Hazm tu r la r i. Gidrolitik fermentlaming kelib chiqishi mohiyatiga qarab hazm 
xususiy, sim biont va autolitik kabi uch turga b o ‘linadi.
Xususiy hazm-
muayyan makroorganizmda, uning hazm bezlarida, epitelial 
hujayralarida sintezlangan so‘lak, meda va m eda osti, ingichka ichak epiteliysi 
fermentlari tom onidan amalgaoshiriladi.
Simbiont hazm -
oziqli moddalar gidrolizi, makroorganizm hazm y o ‘lidagi 
bakteriya va sod d a hayvonlar fermentlari tom onidan amalga oshiradi. Odamlarda 
bu turdagi hazm ning ahamiyati kam. Ovqatdagi kletchatka odamlarda simbiontlar 
feimenti ta ’sirida y o ‘g ‘on ichakda gidrolizga uchraydi.
Autolitik
/itfzm-organizmga ovqat tarkibida tushuvchi ekzogen gidrolazalar 
hisobiga am alga oshiriladi. Chaqaloqlarda xususiy hazm to ‘la rivojlangan emas, 
shuning uchun ham uiarda autolitik hazmning ahamiyati kattadir. Ona suti tarkibida 
ovqatli moddalar bilan birgalikda fermentlarham tushadi va ular gidrolitik jarayonida 
ishtirok etadilar.
Oziqli m oddalam ing gidrolizjarayoni qaerda bajarilayotganligiga qarab hazm 
bir necha turga, 
hujayra ichi va tashidagi
hazmlarga bo‘!inadi.
Hujayra ichidagi hazm
fagotsitoz va pinotsitoz (endotsitoz) yo‘ li bilan hujayra 
ichiga olib kirilgan moddalaming lizosomal fermentlar ta’sirida gidrolizga uchrashi.
H u ja yrada n tashqaridagi hazm
d is ta n t va kontakt, d e v o r o ld i yoki 
membranadagi hazm ga boMinadi. 
Distant hazm
fermentlar hosii boMgan joydan 
ma’lum bir uzoqlikda, hazm yo‘li bo‘shlig‘ida soMak, me’da va me’da osti bezlari 
fermentlari ta ’sirida amalga oshiriladi. B unday hazm 
bo ‘shliqdagi hazm
deb ham 
ataladi.
D evor o ld i, ko n ta kt y o k i m em b ra n a d a g i hazm
in g ich k a ic h a k n in g
m ikrovorsinkalari va mukopolisaxarid ipchalari glikokalikslar bilan hosii qilingan 
juda katta yuzada am alga oshiriladi, mikrovorsinkada «saflanib» turgan fermentlar 
ta’sirida m oddalar gidrolizga uchraydi.
Ichakning shilliq qavatidan ajralayotgan shilimshiq modda va mikrovorsinka, 
glikokalikslardan hosii boMgan chiziqli hoshiya sohasi fermentlarga boy. Bu sohada 
ichakning xususiy va ichak bo‘shlig‘idan o ‘tgan m e’da osti bezi va ko‘chib tushgan 
enterotsitlar tarkibidagi fermentlar bor.
D em ak d e v o r oldi hazm ida ich ak n in g shilliq sohasida, g lik o k alik s va 
m ikrovorsinkalar sohasidagi ichakning xususiy va me’da osti bezi fermentlari 
ishtirokida am alga oshiriladi.
Hozirgi davrda hazm uch bosqichli jarayon sifatidaqaralmoqda: b o ‘shliqdagi 
hazm, devor oldi hazmi, so‘rilish hazmi. B o‘shliqda hazm natijasida polimerlar 
oligomerlargacha parchalanadi, devor oldi hazmida esa oligomerlar monomerlagacha 
fermentativ depolimerizatsiyasi amalga oshiriladi va monomerlar qon va limfaga 
so‘riladilar.
H azm tiz im in in g funksiyalari.