O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

p o ykilo term
» va 
«
gomoyoterm
» organizmlarga b o ‘linadi. Poykiloterm organizm lar tana haroratini 
doimiy saqlay olmaydilar. Gomoyoterm organizmlar tana haroratining doimiyligini 
sutkali va mavsumiy 2°C darajasidan ortmagan holda saqlay oladilar. Bu nomlar 
dastlabki 
sovuq qonli
va 
issiq qonli
hayvonlar degan atam alarning o ‘rniga 
ishlatilmoqda.
Gomoyoterm organizmlar poykiloterm organizmlardan bir qator belgilari bilan 
keskin farq qiladi. Haqiqiy gomoyoterm organizmlarga yoMdoshli sut emizuvchilar 
va qushlar kiradi. Ular tashqi m uhit haroratining keng d arajada o ‘zgarishiga 
qaramasdan tana haroratini doimiy saqlaydilar.
T ashqi muhit haroratini va ta ñ a d a issiqlik hosil boM ishini o ‘zgarishiga
XI
301

---

qaramasdan gomoyoterm organ izmlar tana haroratini nisbatan doimiyligini saqlaydi.
T ana haroratining doimiyligini saqlashda gomoyoterm organizm lar tañada 
issiqlikni ishlab chiqarish vatanadan issiqlikni chiqarib tashlashjarayonlarini o ‘zaro 
moslashtirish mexanizmlaridan foydalanadi.
T anadan issiqlikni chiqarib tashlashga yo‘naitirilgan jarayonlarni fizikaviy 
term oregulyatsiya deb ataladi. Fizikaviy termoregulyatsiya tanani qoplovchi 
to'qim alam ing issiqlik oMkazuvchanligini o ‘zgartirish yo‘li bilan amalga oshadi. 
M uhit harorati bir xil sharoitda teridan oqayotgan qonning miqdorini, yung va 
patlam ing holatini va tana yuzasi ham da o g ‘iz bo‘shlig‘idan suvni bugManishini 
o ‘zgartirish orqali tanadan chiqayotgan issiqlikning miqdori o ‘zgarishi mumkin.
Tanadan issiqlikni chiqarib tashlash uch xil yo‘l bilan amalga oshadi: o ‘tkazish, 
nurlanish va bug‘lanish. 0 ‘tkazish yoki konveksiya yo‘li bilan issiqlikni chiqarish 
tana h aro rati uni o ‘rab turgan havo va jism lar haroratidan yuqori boMgan 
taqdirdagina amalga oshadi. Nurlanish yoki radiatsiyayoMi bilan issiqlik chiqarish 
uchun ham tana harorati uni o ‘rab turgan havo haroratidan yuqori boMgan taqdirda 
yoki tanaga sovuq jism lar yaqin joylashgan sharoitda amalga oshadi. Bug‘lanish 
hisobiga issiqlikni chiqarish teri yuzasidan va nafas yoMlaridan suvni bugMatish 
orqali am alga oshadi.
Odamda sezilarli terlash boMmagan taqdirda ham teri orqali bir sutkada taxminan
0,4-0,61 suv bugManib turadi. Nafas yo‘llari orqali chiqayotgan havo suv bug‘lariga 
to ‘yinib chiqadi va shu yoM bilan tanadan taxminan 0,3-0,4 1 suv bugManadi. 
Shunday qilib o ‘rtacha haroratli m uhitda ham odam bir sutkada 0 ,7 -1 ,0 litr suvni 
bug1 latib 4 0 0 -6 0 0 kkal issiqlikni chiqarib tashlaydi. Yuqori haroratli tashqi muhit 
sharoitda, bugManish orqali tanadan issiqlikni chiqarib tashlashninig ahamiyati 
keskin ortib ketadi.
Odam organizmidan +10°C li m uhitdan past sharoitda tanadan chiqayotgan 
issiqlikni 7 0 -8 0 % o ‘tkazish va nurlanish orqali amalga oshadi. Bunday sharoitda 
teridan oqayotgan qonning miqdorini o ‘zgartirish orqali chiqib ketayotgan issiqlik 
miqdori boshqariladi. Teridan oqayotgan qonning miqdori qancha o z b o ‘lsa chiqib 
ketayotgan issiqlikning miqdori ham shuncha kam boMadi. Bu teri qon tomirlarining 
torayishi yoki kengayishi orqali boshqariladi.
Yuqori haroratli muhitda tana haroratini doimiy saqlash uchun tanadan issiqlikni 
chiqarib tashlashni ko‘paytirish kerak. M uhit harorati teri haroratidan ortiq sharoitda 
tanadan issiqlikni chiqarish faqat bugManish orqali boMadi. Teri va nafas yo‘ Hanning 
yuzasi orqali tanadan suv bugMatiladi. Odamlarda teri yuzasidan suvni bugMatish 
ter bezlari orqali amalga oshadi.
M uhit harorati past va o ‘rta boMganda odam juda oz terlaydi, yuqori haroratda 
terlash keskin ortadi. Odam da teridan ajralayotgan tem ing miqdori aniqlaganda 
shu narsa maMum boMdiki, ter bezlari tañada issiqlik ishlab chiqarishga keskin 
reaksiya beradi. OgMrjismoniy ish bilan shug‘ullanish yoki issiq suyuqlikni ichish 
terlashni keskin orttiradi. OgMrjismoniy ish bilan shug‘ullanganda odam tanasidan 
5 -6 I sutkasiga te r chiqishi m um kin. Issiq muhitda ogM rjism oniy ish bilan 
shug‘ullanganda odam sutkasiga 10-12 I suvni terlash orqali yo‘qotadi.
302

---

Ter bezlarini boshqaruvchi efferent tolalam ing markazlari orqa miya segmentlari 
bo'ylab joylashgan. Shu sababli tananing ayrim jo y ida terlashning buzilishi orqa 
miyaning shu bo‘limi faoliyati buzilganligini ko ‘rsatadi.
Sovuq ta ’sir qilganda tana haroratining doimiyligini saqlash uchun qo ‘shimcha 
issiqlik ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan jaray o n lar 
kimyoviy termoregulyatsiya
deb ataladi. Gomoyoterm organizmlar kim yoviy termoregulyatsiya orqali tañada 
issiqlik hosil qilishni keskin (3-5 marta) orttirishi mumkin.
Kimyoviy termoregulyatsiyada qo‘shim cha issiqlik hosil qilish m uskullam ing 
faoliyatini o ‘zgartirish - qisqaruvchi issiqlik ishlab chiqarish va boshqa manba’larda 
issiqlik ishlab chiqarish orqali amalga oshadi.
Muskullarda qo‘shimcha issiqlik ishlab chiqarish ulaming tonusini o'zgartirishi 
va qaltirashi orqali sodir boMadi. Gomoyoterm organizmlarga sovuq ta’sir qilganda 
skelet m uskullarida nisbatan kuchsiz elek tr faolligi kuzatiladi. Ayni vaqtda 
o rg a n iz m n in g k is lo ro d is te ’m oli ham o r ta d i. B uni m u s k u lla m in g
«termoregulyatsiyaviy tonusi» deb ataladi. O dam larda olib borilgan kuzatishlarda 
ham skelet muskullarida elektr faolligining ortishi kislorod iste’molini kuchayishi 
bilan namoyon boMadi.
Organizmga sovuq ta ’siri kuchaysa «termoregulyatsiyaviy qaltirash» yuzaga 
keladi. Organizmda «qaltirash» vaqtida skelet muskullarining elektr faolligi 3 -4
m a rtag a o rta d i. « T e rm o re g u ly a ts iy a v iy to n u s» v a « q a ltira s h » v a q tid a
sarflanayotgan energiya hisobiga issiqlik ajralib chiqadi.
Qisqarishsiz issiqlik ishlab chiqarishda issiqlik manbayi boMib q o ‘ngMr y o g ‘ 
to ‘qim asi hiso b lan ad i. Bu to ‘qim a k ich ik su t em izuvchi h ay v o n la rd ag in a 
boMmasdan, qishda uyquga ketuvchi va chaqaloqlarda ham boMadi. U asosan 
tananing b o ‘yin qismida va kuraklar orasida joylashgan boMadi. Q o‘ngMr y o g ‘ 
to‘qimasida boshqa yog‘ to‘qimalariga qaraganda mitoxondriyalar k o ‘p boMadi. 
Bu o ‘z navbatida yog‘ kislotalarini q o ‘ngMr y o g ‘ to ‘qim asida oksidlanishini 
tezlatadi. Natijada issiqlik ko‘p hosil boMadi.
Shunday qilib gomoyoterm organizmlar tashqi muhit harorati va o‘zining tana 
haroratidan kelib chiqib kimyoviy yoki fizikaviy termoregulyatsiya jarayonlarini 
ishga tushirish hisobiga o‘zining tana haroratining doimiyligini saqlaydi.
Tana harorati doim iyligini sa q la sh n in g m arkaziy m exanizm i.
T a n a
haroratining doimiyligini saqlashda ishtirok etuvchi nerv markazlari gipotalam usda 
joylashgan. Issiqlikni tanadan chiqarib tashlash jarayonlari oldingi gipotalam us 
tomonidan boshqariladi. Tañada qo‘shim cha issiqlik hosil qilish jarayonlarini 
boshqarish orqa gipotolamus tomonidan am alga oshadi.
Tana h a ro ra ti, h aro rat g o m eo stazi tu sh u n c h a la ri b irm u n ch a m av h u m
tushunchalardir. Shu sababli tana haroratining doimiyligini saqlashda tananing 
qaysi qismidagi harorat asos qilib olinishi hozirgacha aniq emas.
Tana harorati doimiyligi yoki gom oyoterm iyani faqat organizmning chuqur 
to‘qimalaridagina ta ’minlay oladi. Yuza joylashgan to‘qimalarda harorat sezilarli 
darajada o ‘zgarib turadi. Shu sababli organizm ni shartli ravishda «yadro» va 
«po‘stloq» qismlarga boMinadi. Bu iboralam ing shartli ligi shundaki, organizm issiq
303

---

muhitda shunday holatga yetadiki «po‘stloq» deganda faqat terini tushunish kerak 
bo'ladi. Organizmni uzoq vaqt sovuq muhitda ushlab turilsa, gavda to ‘qimalari, 
qo‘l va oyoqda joylashgan barcha to ‘qimalaming harorati shu qadar pastlaydiki 
«yadro» tushunchasini faqat miya va ichki a’zolarga nisbatan ishlatish mumkin. 
Shu sababli tana harorati iborasini faqat «yadro» ga nisbatan ishlatish mumkin.
Tananing tur И qismlari, hattoki ichki a’zolaming ayrim joylari harorati orasida 
ham sezilarli farq mavjud.
Masalan: odam ning m arkaziy to ‘qimalari harorati bilan yuza joylashgan 
to ‘qimalari orasidan farq 10°C ni tashkil qiladi. Miyaning o ‘zida ham, miya o ‘zagi 
bilan po‘stlog‘i orasida 1 °C farq mavjud.
Tana haroratining sutka davomidayil fasllariga qarab o ‘zgarib turishi kuzatilgan.
Odamning tana harorati 0 ,5 ° -l° C darajasida sutka davomida o‘zgarib turishi 
mumkin.
Eng past tana harorati taxm inan ertalab soat 4 da, eng yuqori harorat soat 16- 
18dakuzatiiadi.
79-rasm. Tashqi muhit harorati 20°C(A) va 35°C (B) sharoitida odam tanasi turli