O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

A
В
qismlarining harorati (°C).
304

---

Shunday qilib, gomoyoterm organizm lar tana haroratining doimiyligini saqiash 
uchun kim yoviy va fiz ik a v iy te rm o re g u ly a tsiy a n i b o sh q a ru v c h i m axsus 
m exanizm dan foydalanadi. T erm oregulyatsiya tizim ini ishlashi qaysidir bir 
haroratning doimiyligini saqlashga qaratilgan boim asdan tananing turli qismlaridan 
kelayotgan termik stimullami y ig‘ish asosida organizmning umumiy temperaturaviy 
gomeostazini ta ’min etadi.
Termik signallar îerm oretseptorlarda hosil bo‘ladi. Termoretseptorlaming ikki 
xili muvjud. Birinchisi tana « p o ‘stlog‘ida» joylashgan b o ‘Iib: terida va teri osti 
to‘qimalarida (teri va teri osti qon tomirlari) periferik (chekka) retseptorlar, ikkinchisi 
markaziy nervtizimining turli b o ‘limlarida joylashgan neyronlar. Ulargipotalamusda 
nisbatan ko‘p uchraydilar (markaziy termoretseptorlar).
Yuqori sutemizuvchilar va odam larda boshqa ta ’sirlarga nisbatan haroratga 
sezgir xususiy termoretseptorlaming mavjudligi isbotlangan. Termoretseptorlaming 
ikki turi mavjud: sovuqni sezuvchi va issiqni sezuvchi. Ikkala tur termoretseptorlar 
ham doimiy faollikka ega bo‘Iib, ulam ing impulslari soni temperaturaga bog‘liq. 
Haroratning o ‘zgarishi impulslaming o ‘rtacha sonini o'zgartiradi. Sovuqni sezuvchi 
termoretseptorlaming maksimal faolligi 2 0-33°C (o‘rtacha26°C), issiqni sezuvchilar 
uchun esa 40-46°C (o‘rtacha 43°C )da eng ko‘p impulslar hosil qiladi.
Teri harorati °C
8 0 -ra s m . 
Sovuqni sezuvchi 
(a) v a
issiqni sezuvchi 
(b ) 
retseptorlami statik tavsifnomasi.
Agar o ‘rtacha haroratdan asta-sekinlik bilan haroratni u yoki bu tomonga 
o ‘zgartirilsa, sovuqni va issiqni sezuvchi term oretseptorlam ing maksimal faolligi 
pasayadi.
Termoretseptorlami farqlash uchun temperaturaviy ta ’sir k o ‘rsatiladi. Sovuqni 
sezuvchi retseptorlar sovuq ta ’siriga impulslami qisqa vaqt keskin ko‘paytirish va 
issiq ta ’siriga qisqa vaqt faollikni to ‘xtatish bilan jav o b beradi. Issiqni sezuvchi 
retseptorlar qarama-qarshijavob beradi, issiq ta’sirga keskin impulslami ko‘paytirish 
va sovuq ta ’siriga faollikni susaytirish bilan javob beradi.
305

---

Perifik term oretseptorlam ing ko‘pchiligini sovuqni sezuvchi termoretseptorlar 
tashkil qilsa, m arkaziy term oretseptorlam ing k o ‘pchiligini issiqni sezuvchi 
gipotalamus neyronlari tashkil qiladi.
T erm oretseptorlarda hosil boMgan impulslar tegishli yo‘llar orqali bosh miya 
yarim s h a rla ri p o ‘s tlo g ‘ i va g ip o talam u s tu z ilm a la rig a b o ra d i. P eriferik
term oretseptorlardan signallar oldingi gopotalamusga borib, markaziy etalonlar 
bilan solishtiriladi. Natijada organizmni «yadro» si va «po‘stlog‘i» haroratlari 
s o lis h tirilib g ip o ta la m u s tu z ilm a la ri to m o n id a n kim yoviy va fiz ik av iy
term oregulyatsiyani boshqaruvchi axborot tayyorlanadi.
M o‘’tadil haroratli muhitda tana haroratining doimiyligini saqlash uchun 
term oregulyatsiyaningm axsus mexanizmlarini ishlatish talab qilinmaydi.
M o ‘ ’ta d il h a r o r a tli m u h itd a n s o v u q ro q m u h itd a so v u q n i se z u v c h i 
term oretseptorlam ing faolligi ortadi. Hosil bo‘lgan impulslar orqa gipotalamus 
tuzilm alarining tonusini ortiradi, natijada simpatik nerv tizimi ta ’siri orqali teri va 
ten osti qon tom irlari torayadi. «Po‘stloq»da qon oq ¡shining kamayishi issiqlikning 
chiqib ketishini ozaytirib, organizmni sovushdan saqlaydi.
Organizmning isishi periferik sovuq termoretseptorlaming faolligini susaytiradi. 
Bu o ‘z navbatida gipotalam us tuzilmalarining simpatik nerv tizimiga ta ’sirini 
susaytiradi. N atijada teri osti qon tomirlari kengayib ulardan qon oqishi ortadi. Bu 
o ‘znavbatida teri orqali issiqlikning chiqishini ko‘paytirib organizmni isib ketishdan 
saqlaydi.
S h u n d ay q ilib g ip o tala m u sd a g i ta n a h a ro ra tin i b o sh q aru v ch i m arkaz 
term oretseptorlarda hosil boMayotgan signallami to ‘plab, organizmning termik 
holatiga qarab kimyoviy va fizikaviy termoregulyatsiyalami amalga oshiruvchi 
jaray o n larn i b o sh q a rish orqali gom oyoterm organizm ning tem peraturaviy 
gomeostazini ta ’minlaydi.
X II
C H IQ A R U V J A R A Y O N L A R I. B U Y R A K L A R
F IZ IO L O G IY A S I
Inson hayot faoliyati davomida ju d a ko‘plab m odda almashinuvi mahsulotlari 
hosil bo‘ladi. Bu m ahsulotlar hujayralar tomonidan foydalanilmaydi va albatta 
tashqariga chiqarib yuborilishi kerak. Bundan tashqari organizm turli zararli 
m oddalardan, yot m oddalardan, dorivor moddalardan, organik moddalardan, 
ortiqcha suv va tuzlardan hosil boMishi kerak. Inson chiqaruv jarayonlarida