O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Katta yoshdagi odamlar organizmdagi suv tana vaznining 75 % ini tashkil
qiladi.
Organizm dagi suv muvozanati iste’mol qilingan vaorganizmdan chiqarib 
yuboriigan suvlar m iqdori tengligi bilan ta ’minlanadi. Bir sutkada suvga boMgan 
ehtiyoj 1 kg tana vazniga nisbatan olinganda 21-4 3 ml/kg (o‘rtacha 2400 m l) ga 
teng bo‘lib, ichilgan (o ‘rtacha 1200 ml), ovqat tarkibida tushgan (o‘rtacha 900 ml) 
va modda almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan (endogen suv 300 ml) suvlar hisobiga 
qoplanadi. Xuddi shuncha miqdordagi shuncha suv - siydik (1400 ml), kal (100 ml) 
tarkibida va tana yuzasidan hamda nafas yo'llaridan (900 ml) bug‘lanish hisobiga 
organizmdan chiqarib yuboriladi.
Suvga bo'Igan ehtiyoj ovqatlanish tarziga bog'liq. Asosan karbonsuv va yog‘ 
moddalari bilan ozuqalanib, NaCI ni kam iste’mol qilinsa suvga bo‘lgan ehtiyoj 
katta boMmaydi. O qsilga boy moddalar bilan ovqatlanganda va tuzni ko‘p iste’mol 
qilganda suvga b o ‘lgan ehtiyoj ortadi, chunki suv osmotik fao! m oddalam i 
(mochevina va mineral ionlar) ekskresiya qilish uchun zarurdir. Organizmga suvning 
kam tushishi yoki uni ko‘p miqdorda chiqarib yuborilishi degidratatsiyaga olib 
keladi va bu holat qonning quyuqlanishi natijasida gemodinamikaning buzilishiga 
sabab bo‘ladi. O rganizm da suvning tana vazniga nisbatan 20 % yetishmasligi 
oMimga olib keladi. Organizmga suvning ortiqcha tushishi uning organizmdan 
ajralishini kamayishi suv intoksikatsiyasini keltirib chiqaradi. Suv intoksikatsiyasida 
osmolyarlikning kamayishini nerv oxirlari va markazlari sezadi va hatto tomir 
tortishishi holati ham kelib chiqishi mumkin.
Organizmda suv va mineral ionlari almashinuvi bir-biriga bog‘liq bo‘lib, hujayra 
ichi va tashida osm otik bosimning nisbiy doimiyligini saqlash uchun zarur. Hujayra 
ic h id a va ta s h q a r is id a N a +, K+, C aJ+ v a b o sh q a io n larn in g io n la rn in g
konsentratsiyasi m a’lum darajada bo‘lgandagina fiziologik jarayonlar (qolzg‘alish, 
qo'zg'alishning sinaptik uzatilishi, muskullar qisqarishi) amalga oshirilishi mumkin. 
Bu ionlar barchalari ovqat tarkibida organizmga tushishi zarur.
300

---

TA N A H A R O R A T I D O IM IY L IG I VA U N IN G
B O S H Q A R IL IS H I
XVIII asming oxirida Lavuaze va Laplas hayvonlardan uzluksiz ravishda issiqlik 
ajralib turishini aniqlashgandan keyin term oregulyatsiya va bioenergetikani 
o ‘rganish boshlangan. Har qanday tirik organizmda ketadigan deyarli barcha 
biokimyoviy jarayonlar energiya sarfi bilan ketadi. Sarflanayotgan energiyaning 
barchasi o x ir oqibatda issiqlik energiyasiga aylanadi. Issiq lik yoki harorat 
organizmda ketadigan barcha hayotiyjarayonlarga sezilarli ta ’s ir k o ‘rsatadi.
O rganizm da ketadigan kim yoviy reaksiyalam ing tezligini tem peraturaga 
bo g iiq lig in i Vant-Goff qonuniga k o ‘ra tushuntirish mumkin. Bu qonunga ko‘ra 
kim yoviy reaksiyaning tezligini o ‘zgarishi haroratning 10°C ga ortishi yoki 
kamayishiga qarab 2-3 marta ortadi yoki kamayadi. Buni Q |0koeffitsienti deyilib 
to ‘qim ada ketayotgan almashinuv jarayonlarining tezligini 10°C g a farq qiladtgan 
haroratda aniqlanadi.
Hayotiy jarayonlar natijasida organizm da uzluksiz issiqlik hosil boMib turad i. 
Hosil boMayotgan issiqlik yuqori haroratli muhitdan p ast h aroratli muhitga 
termodinamikaning ikkinchi qonuniga ko‘ra o ‘tadi. Shunga ko‘ra tirik organizmdan 
tashqi muhitga ko‘tarilayotgan issiqlik tana harorati muhit haroratidan yuqori 
bo'lgan taqdirda uzluksiz bo'ladi.
Organizm to‘qimalarining harorati ulaming hujayralarida almashinuv jarayonlari 
natijasida hosil bolayotgan issiqlik va uni tashqi muhitga chiqarish tezligi bilan 
belgilanadi. Demak tana harorati doim iy organizmlaming yashashi uchun ular 
organÍ
2
inida hosil boiayotgan issiqlik miqdori organizmdan chiqayotgan issiqlik 
m iqdorigatengbo‘lishi lozim. Bu qoidaningbuzilishitanaharoratiningo‘zgarishiga 
olib keladi.
Uzoq davom etgan evolyutsiya davom ida hozir yashayotgan hayvonlar yerda 
-7 0 °C d a n +85°C gacha muhitda yashashga moslashganlar. A lbatta haroratning 
bu chegarasida yashash uchun organizm lar m a’lum bir moslashish mexanizmlarini 
yaratishgan.
T ana haroratining d oim iyligi b o ‘y ich a o rg an izm lar «