muskulga ¡kkinchi nerv-musku!
preparatining nervi tekkizilsa, bu preparatning
muskuli ham qisqaradi. Matteuchi tajribasi shu bilan izohlanadiki, qo‘zg‘alish
paytida muskulda ro ‘y beruvchi harakat potensiallari birinchi muskulga tegib turgan
nervni qo‘zg‘atadigan darajada kuchli boMadi, bu esa ikkinchi muskulning ham
qisqarishiga sabab b o ‘ladi.
Tirik to‘qimalardagi elektrik hodisalari haqidagi ta’limotni XIX asming 40-50-
yillarida E. Dyubua-Reym on, L. Germán, Yu.
Bem shteyn va boshqalar ham
mukammal
0
‘rgandilar va qo‘zg‘aluvchan to‘qimaíarda yuzaga chiqadigan elektrik
hodisalar hujayra membranasining elektrik xossalariga batamom bog‘liq ekanligini
to‘la-to‘kis isbotladilar.
H u ja y r a m e m b r a n a s in in g tu z ilis h i va asosiy x o ssalari. Zam onaviy
tasavvuriarga ko‘ra, biologik m em brana- barcha tirik hujayralaming tashqi qavatini
hosil qiladi. M em brananing o ‘ziga xos belgisi, bu ulaming doimo yopiq maydonni
hosil qilib tu rish id ir. M em brananing bunday m ikroskopik tuzilishi muhim
ñinksiyalami am alga oshirishda katta ahamiyatga ega.
1. To 'siq (barer) fu n k s iy a s i-
membrana bu mexanizm yordamida konsentratsion
gradiyentlami yuzaga chiqaradi va o ‘z navbatida erkin diffuziyalanishga to ‘sqinlik
qiladi. Bunday sharoitda membrana elektrogenez mexanizmlarida ishtirok etadi.
Bularga tinchlik potensialini hosil bo‘lish mexanizmi, harakat potensialining
generatsiyasi, bioelektrik impulslarining bir xil va har xil tabiatli qo‘zg‘aluvchan
tuzilmalarda tarqalish mexanizm lari kiradi.
2. Boshqarish fu n k siy a si -
bu fimksiyaning mohiyati shundan iboratki, hujayra
tashqarisidagi biologik faol moddalaming retsepsiyasi
natijasida membranadagi
fermentlar faolligining ortishi va ikkilamchi mesenjerlar mexanizmining ishga
tushirishi hisobiga hujayra ichi suyuqligi tarkibini va reaksiyalarini boshqarib turadi.
3. Noelektrik
tashqi stimullaming (retseptorlarda) elektrik signallarga aylanishi.
4. N eyrom ediatorlarning sinoptik oxirlariga ajralishi.
Z a m o n a v iy e le k tr o n m ik ro sk o p y o rd a m id a a n iq la n ish ic h a h u ja y ra
membranasining qalinligi (6-12
nm).
Kimyoviy tahlillar shuni ko‘rsatdiki, membrana
asosan lipidiar va oqsillardan tuzilgan, ulaming miqdori turli hujayralarda turlichadir.
Hujayra m em branasidagi m olekular m exanizm lam i o ‘rganilishning qiyinligi
shundaki, hujayra mem branasi tozalab yoki ajratilib olinganida uning funksiyasi
buziladi. Hozirgi vaqtda hujayra membranasining bir necha modellari mavjud bo‘lib,
bulardan eng k o ‘p tarqalgani suyuq-qurama modelidir. Bu modelga ko‘ra, mem
brana - ikki qavat fosfolipid molekulalardan tashkíl topgan. Molekulalami gidrofob
qismi ichkariga vagidrofil oxirlari esasuv fazasi tomon yo‘na!gan bo‘ladi. Bunday
tizimning ikki fazaga boMinishiga, ya’ni hujayra ichi va tashqarisigajudamos keladi.
Fosfolipid qavatga gfobulyar oqsillar kirib turadi
va chekka gidrofil qismlari
suv fazasiga y o ‘n a lg an b o ‘lib, bular
in teg ra tiv oq silla r
deyiladi va turli
funksiyalami, ju m lad a n retseptor,
fermentativ, ion kanallarini hosil qilishda,
molekula va ionlam ing tashilishida ishtirok etadi.
Ion k a n a lla rin in g tuzilishi va funksiyalari. N a \ K*, Ca2+,CI' ionlari hujayra
ichigavatashqarisigam axsus suyuqlik bilan toMgan kanallarorqalio‘tadi. Kanaltar
10
juda kichik boMib (diametri 0,5 -0 ,7
nm),
hisoblar shuni ko'rsatadiki, kanallaming
umumiy yuzasi membrana umumiy yuzasining ju d a o z qismini tashkil qiladi.
Hozirgi vaqtda har xil ionlar uchun turli k o ‘rinishdagi kanallar mavjudligi
isbotlangan. Ulaming ayrimlariga o‘ta xususiy, ayrimlari esa asosiy iondan tashqari,
boshqa ionlami ham o ‘tkazishi mumkin. Ion kanaüari m embrananing ikki muhiro
xossasini ta’minlaydi: bular selektivlik va o‘tkazuvchanlikdÍr.
SelektivUkyoki tanlab
o'tkazishni kanaldagi o ‘ziga xos oqsil tizimlari amalga
oshiradi. K o‘pgina kanallarda ionlaming o ‘tkazilishi m em brana potensialining
kattaligiga bogMiq b o ‘ladi. Kanallar o'zining funksional xarakteriga ko‘ra bir xil
tabiatli emas, bu asosan kanalning kiradigan va chiqadigan sohasiga joylashgan
oqsil tizimlarga b o g iiq boMadi. Ion kanallarining ishlash jarayonini natriy kanali
m isolidako'rib chiqamiz. Taxmin qilishlaricha, nisbiy tinchlik holatida natriy kanali
yopiq bo‘ladi. Hujayra membranasi depolyarizatsiyasining m a’lum darajasida (1 -
rasm) m-faollashtiruvchi darvozalam ingochilishi kuzatiladi va hujayra ichigaNa*
ning
kirishi kuchayadi, m-darvozalar ochilganidan b ir necha millisekundlardan
so‘ng, h-darvozalaming yopilishi kuzatiladi, bu darvozalar natriy kanallarining
chiqish joyida boMadigan inaktivatsiya darvozalaridir. H ujayra membranasida
in a k tiv a ts iy a h o d isa si j u d a te z r o ‘y b e ra d i v a in a k tiv a ts iy a d a ra ja si
depolyarizatsiyalovchi ta’simi kattaligiga va ta ’sir etish vaqtiga b o g iiq boMadi.
1-rasm. Natriy kanallari va«darvoza» mexanizmlarining ishlash tarzi:
A - tinchlikda m-faollashtiruvchi darvozalar («m-darvoza») yopiq. B qo 'zg 'alganda
«m-darvozalar» ochiq. D - depolyarizatsiya davrida «m h- inaktivatsiya darvozalar»
yopiq.
Natriy kanallaridan tashqari boshqa K+; Ca2+ kanallari
ham tanlab o tkazish
xususiyatiga ega.
X odchkin va Xakslilar kanallam i «mustaqillik» tarzini ochib berdilar, bu
11
tamoyilga ko‘ra, natriy vakaliy kanallari bir-biriga bog‘liq bolm agan holda faoliyat
ko‘rsatadilar.
Turli kanallaming o ‘tkazuvchan!igi bir xil emas. Kaliy kanallarida natriy kanallari
singari inaktivatsiya jarayoni ro‘y bermaydi.
Dostları ilə paylaş: