O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Silliq m u sku lla m in g sinflanishi.
.Silliq m u sk u llam i ikki xili: 
visserai va
multiunitar
xillari mavjud va ularo'ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadi. Visserai
51

---

silliq muskullar barcha ichki a ’zolarda, qon va limfa tomirlarda, terida hamda hazm 
bezlarining chiqaruv y o ‘llarida uchraydi. Multiunitar silliq muskullarga kipriksimon 
muskul va ko‘zning qorachiq muskuli kiradi.
Silliq m uskullam ingbunday bo‘linishi harakatlantiruvchi innervatsiyani harxil 
zichlikda ekanligiga asoslangan. Visseral silliq muskullarda harakatlantiruvchi nerv 
oxirlari ayrim muskul hujayralarida bo‘ ladi, xolos. Lekin bunday bo‘lishiga qaramay, 
nerv oxirlari orqali m uskulga o ‘tgan qo‘zg‘alish, barcha muskul hujayralariga tez 
tarqaladi, chunki ikki q o ‘shni m iotsitlar orasida neksuslar mavjud. Neksuslar 
yordamida potensiallar bitta muskul hujayrasidan ikkinchisiga tez tarqaladi. Shuning 
uchun nerv impulslari kelganda visseral silliq muskullar bir vaqtda qisqaradi.
Silliq m uskulning tuzilishi.
Silliq muskullar yoyiq shakldagi hujayralardan 
tashkil topgan, ulam ing uzunligi o ‘rtacha 100 
mkm,
diametri esa 3 
mknt
ni tashkil 
qiladi. Hujayralaro‘rtasidayuqoridaaytiIganidek, neksuslar b olib, ularqo‘zg‘alishni 
bir hujayradan ikkinchisiga o ‘tkazishda ahamiyati kattadir. Silliq muskullarda ham 
tartibsizroq joylashgan aktin va miozin oqsil iplari mavjud. Skelet muskullariga 
nisbatan sarkoplazmatik retikulum ham kam rivojlangan.
Silliqm uskullarningxossalarivafunksiyalari. Elektrikfaolligi.
Visseral silliq 
muskullarda m em brana potensiali turg‘un bo'lm aydi. Membrana potensialining 
bunday turg‘un bo im aslig i tufayli, nerv ta ’sirlariga qaramay, muskulda qisqarishlar 
muntazam bo'lm aydi. Bu holat muskullami doimo qisman qisqarib turishiga olib 
keladi, ya’ni m uskullam i m a’lum bir tonusda ushlab turadi. Silliq muskullaming 
tonusi kovak a’zolarda joylashgan sfinkterlarda, ya’ni o ‘t va siydik pufagida, 
oshqozonning o ‘n ikki barmokli ichakka o ‘tish sohasida, ingichka ichakning yo‘g‘on 
ichakka o‘tish jo y id a va boshqa joylarida, ayniqsa yaxshi namoyon bo‘ladi.
Silliq muskul hujayralarining m embrana potensiali tinchlik potensialining 
haqiqiy kattaligini aks ettirolmaydi. Membrana potensiali kamaysa, muskul qisqaradi, 
ortsa, aksincha, muskul b o ‘shashadi. Nisbiy tinchlik holatida hujayradagi mem­
brana potensiali o ‘rtacha—50 
mv
ni tashkil qiladi. Bu muskullarda harakat potensiali 
ham 
0
‘zgarib turadi. Silliq muskullarda harakat potensialining davomiyligi 50-250 
ms
ni tashkil qiladi va h a rx il shaklda namoyon b o ‘ladi. Silliq muskullarda harakat 
potensialining v u ju d g a k elish id a C a+2 ionining aham iyati ju d a katta. Silliq 
muskullaming kalsiy kanallari faqat Ca+2 ionlarinigina o'tkazib qolmay, boshqa 
ionlar Ba*2, Mg*2 va Na* lami ham o ‘tkazadi. Harakat potensiali vujudga kelgan 
paytda Ca*2 ionlarining hujayra ichiga kirishi, muskul tonusini ushlab turishda 
hamda muskul qisqarishi uchun ham zarur bo‘ladi. Kalsiy kanallarini berkilishi, 
ichki a ’zo va q o n -to m irlar hujayra sitoplazm asiga Ca*2 ionlarining kirishini 
chegaralaydi, b u n d ay holatd an tibbiyot am aliyotida hazm y o ‘li harakatini 
o ‘zgartirishda va gipertoniya kasalliklarini davolashda keng foydalaniladi.
Silliq muskullar avtomatiyasi.
Silliq muskullaming skelet muskullaridan farq 
qiladigan xarakterli tom oni shuki, silliq muskul avtomatiya xossasiga egadir.
M e’da, ichak, o ‘t pufagi, siydik yoMlari va boshqa bir qancha organlaming 
silliq muskullarini tekshirganda ulam ing o ‘z-o‘zidan qisqarishi kuzatilgan.
Silliq m uskullam ing avtom atiyasi tabiati yurak muskullari avtomatiyasiga
52

---

o'xshash. Ichak devorining nerv chigallaridan xalos qilingan muskul bo'laklari 
ustidagi tajribalar avtomatiyaning miogen tabiatiga ega ekanligini isbot qildi. Ringer- 
Lokk eritmasiga shunday muskul bo‘Iagi solinganda ular avtomatik ravishda qisqara 
oladi. 0 ‘sha muskul boMaklarida nerv hujayralariningyo‘qligi gistologik tekshirishda 
aniqlangan.
Silliq muskul tolalarida membrana potensialining quyidagi (o ‘z-o‘zidan) spontan 
tebranishlari tafovut qilinadi: 1) depolyarizatsiyasining sust to'lqinlari - sikl uzunligi 
bir necha minut va amplitudasi 2 0
m v
chamasi; 2) harakat potensiallari yuzaga 
kelishidan oldin potensialning kichik tez-tez tebranishlari; 3) harakat potensiallari.
^ 
Plastiklik ~ siUiq
muskulningyana muhim xossalaridan b in bo‘lib hisoblanadi, 
ya’ni cho‘zilishdan keyingi o‘ztarangligini o'zgartirmay saqlay olish qobiliyatidir!
^ Plastikligi kam skelet muskuli bilan plastik silliq muskul o*rtasidagi lafovutni 
aniqlash uchun ularga yuk osiladi, muskul yukning hisobiga cho‘ziladi, shundan 
so‘ng, yuklar olib tashlanadi. Yuk olingandan so‘ng, skelet muskuli darhol qisqaradi, 
y a’ni dastlabki holatiga qaytadi. Bunga qarama-qarshi o 'laro q , silliq muskul biror 
t a ’s ir tu fay li faol ravishda q isq a rm a g u n c h a yuk o lin g a n d a n keyin ham 
cho'zilganicha qolaveradi.
Plastiklik xossasi kovak a'zolar, masalan, qovuq devoridagi silliq muskullaming 
normal faoliyati uchun juda katta ahamiyatga egadir: qovuq devorlaridagi silliq 
muskullar plastik boMganligi uchun qovuq ozmi-ko‘pmi to lg a n d a ichidagi bosim 
nisbatan kam o (zgaradi.
Xulosa qilib aytganda, silliq m uskullam ing plastikligi ichki a ’zolam ing normal 
faoliyat ko‘rsatishlarini ta’minlaydi.
17-rasm. Baqa oshqozonining silliq muskuügayakka ta’sir berilganda qisqarishi (o‘ngda) 
va taqqoslash uchun boldir muskulini qisqarishi (chapda).
t 
Silli(t muskulning qisqarishi.
Silliq muskulga berilgan yakka ta ’sir kuchi katta 
boMganda silliq muskul qisqarishi mumkin. Bu muskulningyakka qisqarish yashirin 
davri skelet muskulnikiga qaraganda kattaroq boMadi, masalan, quyonning ichak 
muskullarida 0^25—1 soniyagacha yetadi. Muskulning qisqarish davri ham uzoqroq 
bo‘ladi, masalan, baqa oshqozonida 1 daqiqagacha yetadi.
Silliq muskul larda qisqarish sekin ketadi, biroq kam berilayotgan stimullarga 
ham (baqa oshqozoni uchun minutiga 10-12 ta ’sir yetarli) uzoq muddat turg‘un 
qisqarib tura oladi, skelet muskuldagi tetanusni eslatadi. M uskulning bunday uzoq 
turg‘un qisqarib turish chog‘ida ju d a kam energiya sarflanadi, bu skelet muskulda 
yuz beradigan tetanusdagi asosiy xarakterli farqidir.
53

---

Silliq muskulning qisqarish mexanizmi skelet muskulning qisqarish mexanizmidan 
farq qiladi. Bu farq shunda ko‘rinadiki, silliq muskul miozini ATF aza faolligini 
namoyon q ila olishi uchun u fosforlangan holatida bo lishi kerak.
M iozinning fosforlanishi va defosforlanishi skelet muskulida ham ro‘y beradi, 
lekin bu muskulda miozinning ATF aza faolligini namoyish qilishi uchun fosforlanish 
muhim emas. Silliq muskullarda miozin fosforlanish mexanizmi quyidagicha amalga 
oshadi: C a+2 ioni kalmodulin bilan birikadi (kalmodulin -Ca*2 ioni uchun retseptor 
oqsili). Hosil b o ‘ Igan kompleks miozin zanjiridagi ferment kinazani faollaydi, b u o ‘z 
navbatida 
m i o z i n n i n g
fosforlanish jarayonini katalizlaydi. Keyin aktin miozin tomon 
sirpanadi. Shuni aytish kerakki, silliq muskulning qisqarishini ishga tushiruvchi 
mexanizm bu C a+2 ionining kalmodulin b ilan kompleks hosil qilishidir, skelet va 
yurak m uskullarida esa ishga tushiruvchi mexanizm asosida Cai+ ionining troponin 
bilan birikishi yotadi.