O. T. Husanov konstitutsiyaviy

7-§. Um umm illiy boyliklar va ulardan foydalanish
hamda muhofaza qilish
Konstitutsiyaning 55-moddasida: «Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va 
hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan 
oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir», - deb belgilangan.
Umummilliy boyliklar, eng avvalo, inson qo‘li bilan yaratilmagan, tabiat 
bilan, ona zamin - yer bilan bog‘liq manbalardir, ular jonli mavjudot yashashi 
uchun zarur birlamchi qiymatlardir. Ularsiz hayot bo‘lmasligi mumkin. Shuning 
uchun ham Konstitutsiyamizda «Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona 
munosabatda bo‘lishga majburdir», - degan asosiy burch belgilab qo‘yilgan.
Umummilliy boyliklar, qonunga asosan, ommaviy mulk shakliga kiritilgan. 
Ommaviy mulkning respublika mulki hisoblanuvchi mulklar qatorida umummilliy 
boyliklar mulk obyekti sifatida belgilangan. Fuqarolik kodeksining 214-moddasi 
respublika mulki obyektlarini belgilar ekan, ular qatoriga: yer osti boyliklari, suv, 
havo bo‘shliqlari, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy boyliklarni 
kiritgan.
Umummilliy boylik hisoblanuvchi har bir obyekt alohida maxsus qonunlar bilan 
tartibga solinadi va muhofaza qilinadi. Masalan, 0 ‘zbekiston Respublikasining 
Yer kodeksi yerdan foydalanish, muhofaza qilish tartiblarini o'rnatgan. Uning 
1-moddasida: «Yer umummilliy boylikdir, 0 ‘zbekiston Respublikasi xalqi hayoti,
163

---

faoliyati va farovonligining asosi sifatida undan oqilona foydalanish zaru r va 
u davlat tomonidan muhofaza qilinadi», - deb belgilangan. Shu moddaning 
o‘zida yer to‘g ‘risidagi qonun hujjatlarining asosiy vazifasi yerdan foydalanishni, 
yerlarni muhofaza qilishni belgilash ekanligi ko‘rsatilgan.
Q onunning XI bobi yerni muhofaza qilishga bag‘ishlangan bo‘lsa, 90-moddasi, 
yer to‘g ‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik belgilanishini 
m ustahkam lagan.
Umummilliy boylik hisoblanuvchi boshqa obyektlar to‘g ‘risida 
ham 
m axsus qonunlar mavjud. Bundan tashqari, umummilliy boyliklardan noto‘g ‘ri 
foydalanish, ularga zarar yetkazganlik uchun m a’muriy, jinoiy javobgarliklar 
belgilangan. 0 ‘zbekiston Respublikasining M a ’muriy javobgarlik to‘g ‘risidagi 
kodeksida «Tabiiy resurslarga egalik huquqini buzish» (60-modda), «Yerlardan 
xo‘jasizlarcha foydalanish yoki ularni yaroqsiz holga tushirish» (65-modda), «Yer 
berish tartibini buzish» (66-modda), «Yer osti boyliklarini muhofaza qilish va 
ulardan foydalanish talablarini buzish» (70-modda), «Suv zaxiralarini muhofaza 
qilish qoidalarini buzish» (72-modda), «Suvdan foydalanish va suv iste’moli 
qoidalarini buzish» (74-modda), « 0 ‘rmon fondi yerlaridan foydalanish qoidalarini 
buzish» (77-modda), «Qizil kitobga kiritilgan o‘simliklarni yig‘ish» (81-modda), 
« 0 ‘rmon uchun foydali faunani yo‘q qilib yuborish» (83-modda), «Ifloslantiruvchi 
moddalar va biologik organizmlarning atmosfera havosiga chiqarib tashlash, unga 
zararli fizikaviy ta ’sir ko‘rsatish yoki atmosfera havosidan belgilangan talablarni 
buzgan holda foydalanish» (86-modda) uchun va 90, 92, 93, 94-moddalarda 
hayvonot dunyosiga zarar keltirganlik uchun m a’muriy jazolar belgilangan.
0 ‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining M ax sus qismi 4-bo‘limi 
«Ekologiya sohasidagi jinoyatlar», 14-bobi «Atrof muhitni muhofaza qilish va 
tabiatdan foydalanish sohasidagi jinoyatlar» deb nomlanib, undagi moddalarda 
umummilliy 
boyliklardan 
foydalanish 
tartibini 
buzganlik, 
ularga 
zarar 
yetkazganlik uchun javobgarlik belgilangan.