O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

M eh n at darslarini o ‘tish bo‘yich a tavsiyalar.
Y u qo rid a a ytilganidek, p e d a g o g ik am aliy ot d a v rid a t a l a b a ­
lar o ‘zlari b irik tirilg a n s in fla rd a m e h n a t t a ’l i m in i n g belg ilangan
y o ‘n alish lari b o ‘yicha 6 —8 ta d a rs o'tishi lozim. B irin c h i h a fta s i- 
d a am a liy o tc h i tala b a fan o 'q itu v c h isin in g ish uslubi b ilan, s in f
x o n a s in in g a sbob va j ih o z la r bilan t a ’m in la n is h i, savol-javobning 
q a n d a y o 'tk a z is h i bilan ta n ish a d ilar. A m a liy o tc h i o ‘z ishida oliy 
o 'q u v y u r tid a olgan b ilim la rig a tayan ish i lo zim va i m k o n i b ori-
431

---

c h a m ak ta b d ag i fan o 'q itu v c h ila rin in g tajribalaridan foydalana- 
dilar. B u n d a n tashqari b irik tirilg an m e h n a t d arslarida q a tn a sh ish
s h u n in g u c h u n zaru rk i, d a rs o ‘tk a z is h n in g tashkil qilinishi va 
m eto d ik a s id a n keskin farq qiluvchi ustaxona bilan bog'liq m u ay - 
van o d a tla rn i egallagan o'quvchilarga salbiy ta'sir qilishi m u m k in . 
N iho y at, m a z k u r m a k ta b d a yuzaga kelgan m avjud sh aro itlarn i 
o ‘rganish m a k ta b d a s tu r in in g o 'rg an ilad ig a n m avzusi talablariga 
t o ‘la javob b e ra d ig an ish obvektini rejalashga yo rd am beradi.
T a lab a lar darslarga tay yo rlan ish id a u n in g ko‘rgazm ali vosita- 
lar bilan t a ’m in lan g a n lig i alo h id a diqqatga sazovordir. H a r m a k ­
ta b d a o 'rg an ilad ig a n m e h n a t operatsiy alarining, tex n ik a g a oid 
m a ’lu m o tla r n in g k o 'rgazm alilig in i yaxshilashga va o 'quv j a r a -
y o n in in g sa m a rad o rlig in i k o 'tarish g a im k o n topiladi. A m a liy o t- 
c h ila r bu b o ra d a tash a b b u s k o‘rsatishlari va o ‘rgatadigan o ‘quv 
m aterialiga doir avrim k o 'r g a /m a vositalarini t a k l if etib, ke- 
v in ch a lik uni o ‘zlari yoki o'q u v c h ila r y o rd am id a tayyorlashlari 
m aqsad ga muvofiqdir. Bular plakatlar, m oslam alar, slaydlar na- 
m u n a la ri bo'lishi m u m k in .
A m a li y o tc h i la r u c h u n d a r s n i n g eng qiyin e le m en ti o 'q u v- 
c h i l a r n i n g m u staqil ish la rin i tash k il qilishdir. Z a r u r i y tajri- 
basi vo'qligi tufayli a m a liv o tc h i talab a m ustaq il is h la rn i b a ja ­
rish d a v o m id a o ‘q u v c h ila rd a paydo b o 'la d ig a n q iy in c h ilik la r n i 
ha 1 i o l d in d a n ko'ra bilm aydi. S h u n d a y p a y tla rd a a m a liy o t- 
chi o ‘z in i yo'qotib q o 'y a d i, o 'z in i q a n d a y t u ti s h n i b i lm a y ­
di, shu tufayli o 'qu v ja ra y o n id a g i u n i n g r a h b a rlik roli yo‘qqa 
c h iq a d i. A m a liv o tc h i eng avvalo sh u n i y o dd a tu tish i k e ra k k i, 
o 'q u v c h ila r a m a liy ish b a ja ra y o tg a n la rid a a lb a tta xa tola rg a yo‘l 
q o ‘yadilar, yo‘r iq n o m a la r y o r d a m id a m e h n a t h a r a k a t i n i n g ichki 
k o 'r in i s h in i o c h ib berish m u m k i n . O 'q u v c h ila r m u sta q il ishni 
b a ja ra y o tg a n la rid a a m a liy o tc h ila r u l a r n i n g m e h n a t a m a l la r in i
to 'g 'r i b a ja r a y o tg a n lik la r in i tek sh iris h g a asosiy d i q q a t - e ’tib o rin i 
q a ra tis h la ri lozim . M e to d ik a d a b iy o tla r bilan ta n is h is h , m a k ­
ta b d a g i fan o 'q itu v c h isid a n va am aliy o t r a h b a r id a n m a s la h a tla r
olish k o 'p c h ilik k a xos x a to la rn i an iq la sh g a
h a m d a o ld in d a n
u la r n i b a r t a r a f etish c h o ra la r in i o 'y lab ko'rish g a i m k o n beradi. 
M u staq il ish vaqtida ish o 'r i n l a r i n i aylanib chiqib, o 'q u v c h ila rg a
m a s l a h a t la r b e rish zaru r. B a ’z a n a m a liv o tc h i a y n a n b ir n a r s a n i n g
o 'z in i turli o 'q u v c h ila rg a k o 'p m a r t a a lo h i d a - a l o h id a n a m o y is h
q ila y o tg a n in i p a y q a m a v qoladi. B u ng a k o 'p vaqt k etadi va b a ri-
432

---

b ir h a m m a o ‘q u v c h il a r n i q a m r a b o l is h n i n g iloji b o l m a y d i . Bu 
h o ld a e n g m u h i m i x a to n i n g tip ik lig in i o ‘z v a q tid a a n iq la s h va 
f ro n ta l y o ‘r iq n o m a o ‘tk az ish d ir.
A m a liy o tc h i y angi m a te ria ln i bay o n etishga tay y o rlan a r ekan, 
o ‘q u v c h ila rd a o ‘quv m ate ria li b ilan b o g ‘liq b o i g a n , o ‘quv d a s tu -
ri d o ira s id a n c h iq m a y d ig a n savollar paydo b o ‘lishi m u m k i n li g in i
h iso b g a olishi kerak. A lb a tta bu savollarga javob berish i zaru r, 
lek in b u n g a h a m i s h a h a m vaqt b o la v e r m a y d i. Bu holda o ‘quv- 
c h ila rg a d a rs la rd a n keyin o ‘z oldiga k iris h in i, t o ‘ga ra k ishida qat- 
n a s h is h n i t a k l i f qilish, z a r u r a d a b iy o tla rn i tavsiya etish m u m k i n .
0 ‘tilg an m a te ria l y u z a s id a n savol-javoblar va yangi m a t e r i a l ­
ni m u s t a h k a m l a s h g a tayyo rgarlik k o ‘rish d a am a liy o tc h i savollar- 
ni o ‘ylab olishi, o 'q u v c h ila rn in g javoblaridagi m u m k i n b o i g a n
c h e tla s h is h la r n i t a h lil qilib c h iqishi, u l a r n in g x a to la rin i d arh ol 
tu za tis h g a tay y o r tu ris h lozim . Bu ish n i x u s h m u o m a la l ik bi­
lan, o 'q uv ch iga q a ttiq te g m a y d ig a n qilib a m a lg a o s h irish kerak. 
O lq u v c h ila r ishini tek sh ira y o tg a n d a u l a r n i n g x a ra k terid ag i o ‘ziga 
xos x usu siy atlarn i e ’tiborg a olish va b a h o la r n i shu a s o sd a q o'y ish
kerak. M a ’lu m k i 10—15 yoshdagi b o lala r j u d a qattiq e m o ts io - 
nal t a ’sirlanadilar. Ehtiyotsizlik b ila n a y tilgan h a r b ir q o ‘pol s o ‘z 
u larn i qattiq g 'a z a b la n tiris h i, bu g ‘a z a b n i jilovlash qiyinlashib, 
a g a rd a a m a l iy o t c h in i n g o ‘zi h a m y o m o n kayfiyatda b o l s a , u h o l­
da b u tu n d a rs bu zilish i m u m k i n .
M e h n a t fan in i v o‘n a lis h la r b o ‘yich a o ‘qitishda h a r bir yo‘n a - 
lis h n in g o ‘ziga xos xususiyatlari m avjud. M a sa la n «Servis x iz- 
m ati» yo ‘n a lis h id a o ‘quv xon alari tegishli t a r tib d a jih o z la n g a n
b o i i s h i , sa n ita r-g ig iy e n ik m e ’yorlarga javob berishi kerak b o l a d i .
0 ‘quv ch ilarg a tik u v m a s h i n a s i d a n t o ‘g ‘ri fo y d ala n ish n i va turli 
s h ik a s tla n is h la r n in g o ld in i olish c h o ra - ta d b irla rin i ishlab c hiqish 
va o ‘q u v c h ila rn in g s h u n g a a m a l q ilish la rin i t a ’m in l a s h zarur. 
D a rs la rd a k o ‘rg az m ali q u r o lla rd a n , te x n ik vosita la rd an , yangi 
p e d a g o g ik texn olo g iya la rda n foy d alan ish , o ‘q u v c h ila rn in g fanga 
b o i g a n q iziq ish la rin i o rttira d i. A m a liy m a s h g ‘ulotlarda joriy, 
oraliq, y a k u n iy yo‘r iq n o m a la r n i o ‘z vaq tid a m a z m u n li va t o ‘g ‘ri 
o 'tk a z is h o ‘q u v c h ila r tik a y o tg a n b u y u m la r in i n g sifatli b o l i s h i g a
olib keladi.
M e h n a t d a rs la rid a k o ‘rgazm ali q o l l a n m a l a r d a n foydalanish 
m e t o d in i n g sa m a ra li b o i i s h i quyidagi talab larga rioya q ilinishig a 
b o g l iq d i r :
433

---

1. K o 'rg a z m a li q o i l a n m a l a r n i nam o y ish qilish vaqtida ular- 
n in g b a rc h a o ‘quvchilarg a yaxshi ko‘rin a d ig a n b o ‘lish in i t a ’m i n -
lash zarur, estetik j ih a td a n talab darajasida bo'lishi kerak.
2. K o ‘rg a z m a li q o ' l l a n m a l a r o ‘quv m a t e r i a li m a z m u n i n i n g
eng m u h im belgilarini aks ettirishi lozim.
3. Bayon q ilinayotgan m a te ria ln in g m a z m u n ig a t o ‘la - to ‘kis 
muvofiq keladigan ko ‘rgazm ali n arsalarn i n a m o y ish qilish ke ­
rak. O rtiq c h a kuzatish obyektlari b o im a s lig i lozim , c h u n k i ular 
o ’q u v c h ila rn in g diq q atin i chalg'itishi m u m k in .
4. O 'q itu v chi ko'rsatayotgan n a rs a n in g o ‘q u v c h ila r t o m o n i d a n
idrok etilishi jaray onig a a n iq rahbarlik qilishi lozim.
M e h n a t d a rsla rid a o 'q u v c h ila r b ilim in i teksh irish d a a m a liy o t­
chi talab alar quyidagi tavsiyalar asosida ish yuritadilar.
0 ‘q u v c h ila rn in g b ilim , k o 'n ik m a va m a la k a la rin i tcksh irish
h a m d a b ah olash katta ta ’limiy va tarbiyaviy a h a m iy a tg a ega. 
Bilim va m e h n a t ko‘n ik m a la r in i tekshirish va b a h o la s h m e h n a t 
t a ’lim in i n g ba rc h a b o sqichlarida: o'tilg an m a te ria ln i ta k ro rla sh
va vangisini m u s ta h k a m la s h d a m e h n a t u su lla rin i egallash d a va 
m e h n a t to p sh iriq larin i m ustaqil bajarishda, grafik ish va uy vazi- 
falarini bajarishda am alga oshiriladi.
Bilim, k o 'n i k m a va m a la k a la rn i tekshirish ikki xil shaklda: 
frontal va yakka ta r z d a o ‘tkaziladi. M e h n at t a ’l im i d a rs la ri­
da yakka tekshirish u c h u n qulay sharoit vujudga keladi, c h u n ­
ki o 'q u v c h ila rn in g b irid a n so'rash boshqa o 'q u v c h ila rn i ish d a n
c halg 'itm aydi. F ron tal so 'rash k a m r o q q o 'lla n ila d i va u n d a n bi- 
ror m e h n a t usulini b u tu n g u r u h q a n c h a lik to'g 'ri o ‘z la s h tirg an i- 
ni tekshirish z a r u r bo 'lib qolg an da fovdalaniladi. O d a t d a tayyor 
b u y u m n i b a h o la s h d a frontal tekshirish qoMlaniladi.
Bilim, k o 'n ik m a va m ala k ala rn i tekshirish o g ‘zaki, vo z m a va 
a m a liy b o ‘lishi m u m k in .
1. O g 'zak i tek sh irish — o 'q u v c h ila r b i lim in in g saviyasi, pux- 
taligi va ongliligini a n iq lash im k o n in i beradi.
2. B ilim larni yozm a tekshirish n isb a ta n k a m r o q , o d a td a
o ‘quvchilar b ilim in i sinash kerak b o'lg an da , y a ’ni o ‘qu v c h ila r be- 
rilgan m a v z u n i o ‘z la s h tir is h id a u yoki bu m a s a la b o 'y i c h a q a n ­
day b ilim la r bilan kelgani va bu b ilim lar m a v z u n i o ‘r g a n g a n d a n
keyin q an ch alik to ‘laligini aniqlash z a ru r b o ‘lganda qo'llaniladi.
3. B ilim la rn i a m a ld a tekshirish m e h n a t t a ’lim id a a lo h id a o 'rin
tu ta d i, c h u n k i 
0
‘q u v c h ila rn in g m e h n a t darslaridag i faoliyati aso -
434

---

san ijtim oiy foydali b u y u m la r n i ta y y o rlas h d a n iborat b o ‘ladi va 
shu yo‘l b ilan m o d d iy ifodasini topadi.
0 ‘q u v c h ila r bilim i, ko ‘n i k m a va m a la k a la rin i te k sh irish j a ­
rayoni quyidagi d id a k tik m a s a la la rn i hal qilishga yo‘naltirilgan.
1. Bilim , ko ‘n i k m a va m a la k a la rn i an iqlash .
2. 0 ‘q u v c h ila rn i o ‘quv faoliyatlarida rag ‘b a tla n tiris h .
3. 0 ‘quv j a r a y o n in i tashk il qilish va o ‘tk az is h d ag i n u q s o n la r n i 
a n iq la s h d a y o r d a m berish.
4. 0 ‘q u v c h ila rd a o ‘z - o ‘zini n a z o ra t qilish m a la k a la rin i tarkib 
toptirish.
5. B ilim , k o l i i k m a va m a la k a la rn i tek s h iris h o ld in d a n ish­
lab c h iq ilg a n d a s t u r asosida o ‘tishi h a m d a o ‘q u v c h ila rn in g o lquv 
faoliyatiga t a r k ib a n q o 'sh ilib ketishi kerak.
B aho q o ‘yishga o q ilo n a va m e to d ik j i h a t d a n t o ‘g ‘ri y o n d a sh ish
zaru r. U o ‘q u v c h in in g qiziqishini h a m d a o ‘qishga b o ‘lgan xohi- 
s h in i r a g ‘b a tla n tiris h i va a k sin c h a n o t o ‘g ‘ri q o ‘yilg an b a h o u n in g
o ‘qishga b o i g a n q iziq ishini p a saytirishi m u m k i n . B a h o ta r b i­
yaviy v o sita la rd an biri b o l m o g l kerak. S h u n in g u c h u n h a m b a h o
q o ‘yishda a m a l iy o t c h in i n g n ih o y a td a obyektiv b o i i s h i tala b e ti­
ladi. K o ‘p in c h a a m a liy o tc h i tala b ala r o ‘q u v c h ila rn in g in tiz o m ig a
oid b iro r ta k a m c h ilig i (darsga k echikib kelishi, g aplash ib o ‘tirishi 
va h okazo) u c h u n b a h o n i k a m a y tiris h kabi x a to ga y o l q o ‘yadilar. 
Bu o ‘r in d a a m a liy o tc h i tala b a tarbiyaviy t a ’sir k o ‘r s a tis h n in g
bo sh q a v o sita la rid a n foydalanishi lozim . 0 ‘q u v c h ila rn in g bilim , 
m a la k a va k o ‘n i k m a l a r i n i b a h o la s h d a q uyidagi t a la b la r n in g b a ­
ja rilish i talab etiladi.
1. N a z a riy va tex n o lo g ik b ilim la r m e ’yori va u la r n i a m a liy ish 
j a r a y o n id a q o ‘llash.
2. A sboblar, m o s la m a la r va bo shq a jih o z la r n i bilishi va u la rn i 
ishga sozlay bilishi.
3. A m a liy ish ja r a y o n id a tex n ik a xavfsizligi va sa nita riya-gigi- 
yena tala b la rin i bajara bilishi.
4. A jratilgan vaqt m e ’yorida b u y u m n i tayyorlay olishi.
5. M e h n a t u s u lla rin i q a n c h a lik egallay bilishi.
6. D a rs j a r a y o n in i yozm a va grafik h u jja tla rd a n foydalana bili­
shi va u l a r n i n g o d d iy la rin i tu z a bilishi.
7. Ish j o ‘yini n e c h o g ‘liq t o ‘g‘ri ta s h k il qila bilishi.
8. M a te r ia lla rn i ta n la y bilishi, a s b o b -u s k u n a la r g a t o ‘g ‘ri m u - 
n o s a b a td a b o i i s h i .
435

---

9. N e c h o g ‘liq m u staqil ishlay bilishi va ijodiy izlanishi.
10. B u y u m n i sifatli tayyorlashi.
11. Texnik va texnologik talablarni to 'g ‘ri bajara olishi.