O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s
Kasbga y o ‘naItirish asoslari bo‘Iimi
Yüklə 5,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kasbga y o ‘naItirish asoslari bo‘Iimi:
o 'q u v c h ila r k a sb la r ta s - nifi, ka sbla rd a m e h n a t t u r l a r i n i n g ta'rifi; qo'l m e h n a t i d a n foydalanish b ila n b o g'liq b o 'lg a n kasblar; k a s b - h u n a r e g a lla s h d a in so n salo m atligig a q o 'v ila d ig a n tala b la r; O 'z b e k i s t o n d a uz- luksiz ta 'l i m tiz im i, a k a d e m ik litsey va k a s b - h u n a r kollejlari- n in g y o 'n a lis h la ri, u l a r n i n g b ir- b ir id a n farqini bilish. O 'q u v c h i- y o s h la rn i k a s b -h u n a r g a y o 'n a ltiris h tiz im i; kasb ta n l a s h g a d o ir reja tu zish ; kasb ta n la s h d a g i xatolar, q i y in c h il i k la r n in g asosiy x ususiyatlari; kasb t a n l a s h d a shaxs qiziqish va m o y illik la ri, q o b iliy atlarin i e 'tib o rg a olish; kasb ta n l a s h d a o n g lilik va m u s ta q il- lik; o 'z - o 'z i n i tarb iy ala sh , kasb t a n l a s h n i n g m o h iy a ti; ka sb la r- n in g m u ra k k a b lik o m il la r in i ta h lil qilish; o'z i x o h la g a n kasbga yaroqli e k a n lig in i a n iq la s h , o 'z r u h iy a tid a g i kasbga m o y illik n i tarb iy ala sh usu llari; kasb egallash va ishga jo y la s h is h g a d o ir shaxsiy reja ishlab chiqish b o 'y ic h a b ilim , k o 'n i k m a va m a l a k a - larga ega bo 'lad ilar. 5. 8—9 -sin f o‘quvchilarini k a s b -h u n a rg a yo'naltirish asoslari. M e h n a t t a ’lim in i n g dav om i 8—9 -s in f la r d a «Ishlab ch iq a rish asoslari, o 'q u v e h ila rn i k a s b -h u n a r g a yo'naltirish» m axsus kurslar negizida tashkil etiladi. M a z k u r k u r s la rn in g h a r biriga haftasiga bir so a td a n vaqt ajratilgan va u la r n in g d a stu rid a g i m a z m u n id a qu yidag ila r e ’tiborga olingan: — ish c h i-m u ta x a s s is lik la rn in g kasbiy faoliyatida q o 'lla n ila d i- gan turli xil a s b o b -u s k u n a la r, j ih o z la r m o sla m a la r foydalanishni o'rgatish; — m ex anizatsiy alashtirilg an va elektrlashtirilgan vositalar bilan ishlashni o'rgatish; — texnologik bilim va m a la k a la rn i, m e h n a t q o n u n c h ilig i, xavf- sizlik texnikasi, sanitariy a-g ig iy en a q oidalari a soslarin i o'rgatish; 74 — 5—7 -sinflard ag i o 'z la s h tirg a n m a te ria lla r bilan uzviv bo g '- Iangan turli ishlab c h iq a rish s o h alari m a z m u n ig a taalluq li d a s t labki m a ’lu m o tla r n i o'rgatish; — o ‘lch a s h -te k s h iris h a s b o b la rid a n , to 'p la n g a n m a ’l u m o tla r d a n foydalana olish, m e h n a t to p s h ir iq la r in i bajarish, o lin g a n nati- j a l a r n i q o 'y ilg a n tala b la r bilan taq q o sla sh orqali xulosa c h iqa rish , o 'q u v c h ila rn i t a n l a n g a n a n iq kasb m alakasiga o'rgatish; — o 'q u v c h ila rd a b ilim g a in tilish va m e h n a tg a m u h a b b a t, m e h n a t kishisiga n i s b a ta n h u r m a t hissini singdirish, u la r n i j a - m o a tc h ilik , V atanga sa d o q at r u h id a tarb iy ala sh n i o 'q u v c h ila r t a n la g a n a niq kasb m a la k asid a o'rgatish; — o 'q u v ch ilarga b o z o r iqtisodiyoti q o n u n iy atla ri, talablari a s o sida sifatli, r a q o b a tb a rd o s h iste’mol m ollari, m e h n a t m a h s u lo t- lari vetishtirish va y e tish tirilg an m a h s u lo tla rn i iste’m o lc h ila rg a yetkazish vositalarini o'rgatish, ish b osh q a ru v c h i (m enejerlik) u n s u rla rin i, h o m iylik , is h b ila r m o n lik sifatlarini s h a k lla n tirib b o rish va riv ojlantirishni o 'q u v c h ila r t a n la g a n a niq kasb m ala k asid a o'rgatish; — xalq h u n a r m a n d c h i l ig i k asb larini o'rgatish orqali xalq m i l liy r u h in i , y ashash tarz in i, a n ’a n a la rin i tiklash va rivojlantirish. M illiy qadriyatlar, tarix iy yodgorliklar, xalq u s u lla rin in g boy m e - rosini o'rgatish va u la r d a n o 'z a m a liy faoliyatlarida foydalanish k o 'n ik m a la r in i m u s t a h k a m l a s h n i , o 'q u v c h ila r ta n la g a n a n iq kasb m a la k asid a o'rgatish. S h u n d a m e h n a t t a ’limi va kasbga tayyorlash ja r a y o n la r id a a xborot texnologiyalari va k o m p y u te r texnikasi, yangi texnologiya va j ih o z la r n in g q o 'lla n ilis h s o h a la rin i zam on av iy tala b la r d a ra ja- sida va ja h o n tajribalariga m o s holda o 'rg a n is h la rin i t a ’m in la s h y u z a sid a n o 'q u v c h ila rd a t a n l a n g a n kasb bo'yicha m e h r s h a k ll a nadi. 8—9 -sin fla rd a g i m e h n a t t a ’lim i D T S ni va davlat d a s tu r in i m u k a m m a l tah lil etilsa, u n i n g m a z m u n id a n u m um iy: iqtisodiy, huquqiy, ekologik, ijtimoiy, m a ’naviy, m a ’rifiy, m ad aniy, falsafiy va in so n iy a tn in g bo sh q a m asa lala rig a xos t u s h u n c h a la r hosil e ti iadi. M a z k u r sinflard agi m e h n a t t a ’l im in in g bir yo'nalishi b o 'y ic h a kasbiy-sohaviy jih a tla ri y u z a sid a n m u k a m m a l tahlil etilsa, u n d a o 'q u v c h ila rn i h a r y o 'n a lish g a xos so h a, t a r m o q ishlab c h iq a ris h va k a s b - h u n a r bilan ta n is h tiris h g a xos m a te ria lla r to'plab, u la r 75 asoslariga oid quyidagi t a ’lim iy va tarbivaviy ishlarni olib b o - rishga im koniyalari mavjudligi aniq lan ad i: 1. U m u m iy-so haviy (tarm o q li, ishlab ch iq a rish, kasb -h u n a rli) m a ’n a v iy -m a ’rifiy va m a d a n iy t a ’lim -ta rb iy a asoslari. 2. Xususiy-sohaviy (tarm oq li, ishlab ch iqa rish, kasb -h u n a rli) m a ’n a v iy -m a ’rifiy va m a d a n iy ta ’lim -tarb iy a asoslari. 3. U m u m iy -so h av iy (ta rm o q li, ishlab c h iqa rish , k a sb -h u n a rli) siyosiy t a ’lim -ta rbiya asoslari. 4. Xususiy-sohaviy (tarm oq li, ishlab c h iq a rish , k a sb -h u n a rli) siyosiy t a ’lim -ta rb iy a asoslari. 5. U m u m iy -so h av iy (tarm o qli, ishlab c h iqa rish, k a s b -h u n a rli) iqtisodiy t a ’lim -ta rb iy a asoslari. 6. Xususiy-sohaviy (tarm o q li, ishlab c hiq a rish, k a s b -h u n a rli) iqtisodiy t a ’lim -ta rbiya asoslari. 7. U m u m iy -so h av iy (tarm o qli, ishlab c h iqa rish, k a s b -h u n a rli) ijtimoiy t a ’lim -ta rb iy a asoslari. 8. Xususiy-sohaviy (tarm oq li, ishlab c h iqa rish, kasb -h u n a rli) ijtimoiy ta 'lim - ta r b iy a asoslari. 9. U m u m iy -so h av iy (tarm o qli, ishlab ch iqarish, k a s b -h u n a rli) huquqiy t a ’lim -tarbiya asoslari. 10. Xususiy-sohaviy (tarm o q li, ishlab c hiq a rish, k a s b -h u n a rli) huq uq iy t a ’lim -tarb iya asoslari. 11. U m u m iy -so h av iy (tarm o q li, ishlab c h iqa rish , k a s b -h u n a rli) ekologik t a ’lim -ta rb iy a asoslari. 12. Xususiy-sohaviy (tarm o q li, ishlab chiq arish, k a s b -h u n a rli) ekologik t a ’lim -ta rb iy a asoslari. S h u la rn i in obatga olgan holda yuqori s in fla rd a (8—9) m eh n a t t a ’lim in i n g negizida o 'q u v e h ila rn i k a s b -h u n a r g a yo‘naltirish ni turli t a ’lim iy-tarbiyaviy aso slarin i yoritishni m aq sa d qilib o lish ga z a m in yaratiladi. B un d a, m e h n a t t a ’lim in i n g m a z m u n i d e gan d a , u m u m la s h g a n ilm iy-texnikaviy b ilim la r yig'indisi, asosiy ishlab ch iqarish ta rm o q la ri uchun xarakterii bo'lgan u m u m iy tex n ik a , u m u m i y texnologiya, u m u m iy ishlab chiqarish h a m d a o'quvchilarga u m u m iy m e h n a t tayyorgarligini t a ’m in la b beradi- gan, s h u n in g d e k , b u n d a n keyingi u m u m iy va k a s b -h u n a rg a tay- yorgarlikda h a m z a r u r bo'lad ig a n m e h n a t k o 'n ik m a la ri va m a lak a lar m ajm uasi tush u n ilad i. 8—9-sinfIardagi m e h n a t t a ’lim ida «Texnologiya va dizayn», «Q ishlo q xo'jaligi asoslari» va «Servis xizm ati» yo'n alishlari 76 b o 'y ic h a shu soh a la rd ag i kasblarga xos m a te ria lla r t o 'p la n a d i va o 'rg an ilad i. 8—9 -s in f la r d a g i «Texnologiya va dizayn» yo'nalish i — m a k t a b la r n in g o 'q u v u s ta x o n a la rid a a m alg a os h irila d i, bu u s ta x o n a la rd a o 'q u v c h ila r y o g'och , m etall va n o m eta ll m a te ria lla rn i q o 'ld a va m ex a n ik ta r z d a ishlash elem entlari bilan tan is h a d ila r: a n a shu m a te ria lla rn i ishlashga oid kasblarni o 'rg a n a d ila r, u la r bajariladi- g a n i s h la rn in g sifatini va o 'q u v c h ila r m e h n a t i n i n g u n u m d o rlig in i o sh irish g a y o rd am b e ra d ig an h a r xil m o s la m a la r bilan b oyitadi- lar. Ayniqsa, shu kasblarga, sohalarga xos ele k tro m o n ta j operatsi- y a la rin i, m e h n a t n i texnikaviy rejalashtirish va lin ing u m u m iy m a d a n i y a t i n i egallab oladilar. M a z k u r m eh n a t t a ’limi yo'nalishlari yuzasidan qo'llaniladigan m ateriallar m aterialshunoslik bo'lim ida, turli m aterallarnin g xusu- siyatlari, qo'llanishi, ularni tayyorlash texnologiyasi va boshqa zarur m a ’lum otlar t a ’riflarini kasblar bilan bog'lab o'rganishlari lozim. M e h n a t t a ’l im in i n g h a r bir yo 'n alish id ag i m avjud m a ’lu m o tla r t a n la g a n m e h n a t t u r i n in g milliy asoslarida a lo h id a o 'r in egal- laydi. U n d a O 'z b e k isto n va M arkaziv O siyoda asrlar m o b ay n id a rivojlangan ishlab ch iq a rish sohalari, k a s b -h u n a r la r i, shakllanib kelgan a n ’a naviy b u y u m va m a h s u lo tla r m e h n a t t a ’lim in in g m illiy la sh tirilg a n q ism in i tash kil etgan. O 'q u v c h ila r n i m a z k u r y o 'n a lis h la rd a g i m e h n a t bilan ta n is h tiris h , unga o'rgatish va shu so hadag i k a s b -h u n a r la r n i «O ta-kasb» yoki « U stoz-shogird» a n 'a n a la ri m e to d ik a s id a m eh n a tg a , hayotga tayyorlashga tegishli m a ’lu m o tla r va im k o n iy a tla r mavjud. Y uqori s i n f o 'q u v c h ila ri ishlab c h iq a rish asoslari h a m d a u n - dagi ta r m o q la r, korxonalar, kasblar va u larn i ta n la s h qoidalari, tam o y illari h a m d a boshqa m a i u m o t l a r g a ega bo'lishlari u ch u n o lim la r, m utaxassislar, pedagoglar, m eto d is tla r to m o n i d a n ish lab c h iq ilg a n fu n d a m e n ta l asoslarni h a r t o m o n l a m a o'rg an ish la ri lozim . S h u n d a o'quvchilarga m a ’lum b o 'la d ik i, o lim la r xalq xo'jaligi so ha va ta r m o q la rid a m avjud kasblarni besh tizim ga b o 'lg an la r. U la r quyidagilar: 1. O d a m - t e x n i k a tizim i. 2. O d a m - t a b ia t tizim i. 3. O d a m - o d a m tizim i. 4. O d a m - r a q a m l a r tizim i. 5. O d a m - b a d i iy o b raz tizim i. 77 I. O d a m -te x n ik a d a g i tiz im id a o d a m l a r n i n g tan la g an kasblari tex n ik a bilan c h a m b a rc h a s b o g ‘lan g a n lig id a n da ra k beradi: tokar, haydovchi, o'quvchi va hokazo. II. O d a m -ta b ia t tizim id agi kasblar tabiat bilan bog'liqligi ravshan bo'ladi: a g ro n o m , b o g 'b o n , ekolog va hokazo. III. O d a m - o d a m tizim id ag i kasblar: b o g'cha tarbiyachisi, o'qituvchi, m urabbiy va hokazo. IV. O d a m - r a q a m l a r bilan b o g 'la n g a n kasblar: buxgalter, k o m p y u te rch i, hisob chi, soliq x o d im i va hokazo. V. O d a m -b a d iiy obrazdagi kasblar: artist, rejissor, yozuvchi, d r a m a tu r g va hokazo. Bu b orad a ta'k id las h z a ru rk i, yu q ori s in f o 'quvc hila ri kasb ta n la s h d a bo sh q a kasb ta n la s h o m illa ri orqali o'zlari qiziqqan kasblarni ta n la s h la ri m u m k in . U la r quyidagicha: 1. Kitobni tayyorlash, ishlab ch iqarish va xaridorlarga tarqatish bilan sh u g 'u lla n a d ig a n kasb egalari: yozuvchi, d ra m a tu rg , m u- harrir, korrektor, raqam teruvchi, sotuvchi va boshqa kasb egalari. 2. Teatr, uni tayyorlash, ko'rsatish bilan sh u g 'u lla n a d ig a n boshqa kasb egalari: yozuvchi, d r a m a tu r g , rejissor, artist, s a h n a n i jihozlovchi va b oshq a kasb egalari. 3. K in o, uni tayyorlash, ko'rsatish bilan b and b o 'lad ig a n kasb egalari: yozuvchi, rejissor, artist, kaskadyor, m ontajchi va bosh qa kasb egalari. 4. Harbiy, ichki ishlarni m u h o fa z a etuvchi o rg a n la r va bosh qa qayd e tilm a g a n sohalar, ta r m o q la r, id oralarda faol ishtirok eta- yotgan ka sb-m uta xa sislik egalari to 'g 'risid a olib b o rila d ig a n kasb ta n la s h ishlari m e h n a t t a ’lim i b ilan bevosita b o g 'la n m a g a n bo'lsa h a m , 8—9 - s i n f o 'q u v c h ila r bilan m a z k u r kasblar y u z a sid a n t a r biyaviy. kasbga y o'n altiru v ch i tad b irla r (uchrashuvlar. suhbatlar, ekskursiyalar va boshqa ishlar) olib borilishi m aq sa d g a m uv o fiq dir. U n d a n tashq ari 8—9 - s i n f o 'q u v c h ila r bilan m e h n a t va kasb tu - s h u n c h a la ri y uz a sid a n olib b o rila d iga n ishlarni rejalash va tash kil etishda quyidagi m a te ria lla rd a n u n u m li foydalanish lozim. M a ’lu m k i, insoniyat q a n c h a lik q a d im iy bo'lsa u n in g a n ’a n a la ri, q adriyatlari va m a ’naviy m eroslari h a m s h u n c h a lik qa dim iydir. B ular esa x a lq n in g ildizi, u n in g tarixi, m illa tn in g qi- yofasidir. B u n in g buny o dko ri, ijodkori, saqlovchisi va yoqlovchisi, tarixiy ta ra q q iy o tn in g hal qiluvchi kuchi xalq o m m a sid ir. U n d a 7S t a ’l im n in g va ta rb iy an in g cheki vo'q, u «cheksizdir». Bu k u c h - n in g o 'r n i n i h e c h bir o m il bosa olm aydi. U n d a n aql-idrok bilan j a m iy a t m a n fa a tla ri yo‘lida s a m a r a li foydalanish j a m o a t ta s h k i- lo tla r in in g m u h im b u rch i h iso b la n a d i. Y o sh la rn in g k a s b - h u n a r e g allash larig a k o 'm a k la s h is h , ularn i b u t u n c h o rv a c h ilik , san oat, qish lo q x o ‘jaligi bilan xo'jalik va m a d a n i y q urilish ishlariga ja lb qilish h a r t o m o n l a m a kamol to p - g a n shaxsni tarb iy a la sh n in g m u h i m s h a rti e k a n lig in i u n u t m a s - ligim isiz z a ru rd ir. K o 'p c h ilik y o s h la r im iz « k a sb -h u n a r» t u s h u n - c h a la rid a k o 'p adashadilar. A m m o bu tu s h u n c h a l a r b ir-b irid a n q ism a n b o 'lsa d a farqlanadi. «Kasb» so'zi «tirikchilik» «yashash» vositasi bo 'lgan ish yoki egallash, o 'rg a n is h m a ’nosida berilsa, « hunar» so'zi esa, o 'rg an ib m a la k a , k o 'n ik m a hosil q ilin a d ig a n ish va un i bajarish qobiliyati yoki s a n ’at va m a h o r a t m a ’n o sid a ish la tila d i. S h u n d a y m utaxassislar b orki, u lar x a lq im iz d a scvib a rd o q la n ib kelinayotgan u sta la rn i tayyorlaydiki, s h o 'ro davrida u zo q villar d a v o m id a a n a sh u n d a y u s ta la r m e h n a ti e ’tib o rd a n c h e td a qoldi. H ozirgi vaq td a esa u s ta n in g q a d rin i tiklash payti keldi. K a s b - h u n a r kollejlarida z a m o n talablariga javob b e ra di- gan o 'q u v -ta rb iy a ishlarini ta s h k il qilish yan gicha pedag og ik t a f a k k u r i n in g «mevasi» bo 'lishi zarur. Shu m a ’n o d a kollej o 'q u v c h ila rin in g shaxsiy fazilatlari, kasbiy b ilim la ri, ijodkorligi va m a h o r a ti ko'p jih a tla rd a n ishlab ch iq a rish t a ’lim i j a r a y o n in in g qay dara jad a tash k il qilinish ig a bog'liq. K a s b - h u n a r kollejlarida q u y id a g i kasbiy faoliyat so h a la ri b o 'y i c h a ish la b c h iq a r is h t a ’lim i a m a l g a o s h irila d i: s a n o a t ( m a s h in a s o z li k , e n e rg e tik a , s a m o ly o ts o z lik , a v to m o b ils o z lik , m e ta llu rg iy a , geologik va foydali q a z i l m a l a r n i ishlab c h iq is h , k i m y o s a n o a t i , yengil s a n o a t , p o lig r a fiy a is h la b c h iq a r is h i , o z i q - o v q a t m a h s u l o t l a r i n i is h l a b c h iq a r is h ) , t r a n s p o r t , a lo - q a q u r i l i s h i , uy-joy k o m m u n a l x o 'ja lig i, q is h lo q va o ' r m o n x o 'ja lig i, s o g 'li q n i s a q la s h , m a o r i f , m a d a n i y a t va s a n ’at, ijti m o iy va iq tis o d iy s o h a , savdo, u m u m i y o v q a tl a n is h , x i z m a t k o 'r s a t is h va b o s h q a la r d ir . O 'z navbatida, ulardagi h a r bir kasbiy faoliyat sohasi bir q a n c h a ixtisosliklarni q a m r a b oladi. M a sa la n , «Q ishloq va o 'r m o n xo'jaligi» kasbiy faoliyat so h a sid a k a m id a 20 xil kasb bo'lib, u l a r n i n g h a r biri bir necha ix tiso slik la rn i o 'z ichiga oladi. 79 M u s ta h k a m la s h uchun savollar: 1. M e h n a t t a i i m i n i n g q a n da y m aq sad va vazifalari bor? 2. 1—4 - s i n f o ‘q u v c h ila rin in g tayyorgarlik darajasiga q a n d a y z a ru riy talablar qo'yiladi? 3. 5—7-sinflarda «Texnologiya va dizayn» yo'nalish i b o 'y ich a q a nd a y m e h n a t tayyorgarligi ko'riladi? 4. 5—7 -sinflarda «Servis x izm ati» yo'nalishi b o 'y ic h a qand ay m e h n a t tayyorgarligi ko'riladi? 5. 5—7 -sinflarda «Qishloq xo'jaligi asoslari» yo'nalishi b o 'y ich a q a nd a y m e h n a t tayyorgarligi ko'riladi? 6. 8—9-sinf, y o 'n a lis h la r b o 'y ich a kasbiy tayyorgarlikk ach a bo'lgan tayyorgarlik m a z m u n in i izohlang. 7. 8—9 - s i n f o'quvchi lari ni k a s b -h u n a rg a yo 'naltirish ishlari q a n d a y am alg a oshiriladi? 8. Xalq xo'jaligi soha va tarm o q la rid a mavjud kasblar n e c h ta tiz im g a b o'lin adi? Yüklə 5,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|