O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

M u stah k am lash uchun savollar:
1. Darsni t as hki l etishda ko ' rg az ma li q u r o l l a r n i n g roli ni- 
m al a r d a ko' rinadi ?
2. Ko 'r ga zma li q u roll ar o ' quvehil arni p uxt a bilim olishlari 
u c h un q an da y y o r d am beradi?
3. Ma sh g ' u l o t j ar a y o n i d a ko' rsatib izohlash m u m k i n bo' lgan 
k o' rgazmali qur oll ar turlariga n i m a l a r kiradi?
4. O' qituvchi m as hg ' ul ot la rga ko' r gazmali q ur ol la rn i t a n l a s h ­
da n i ma la r ga e 'ti bor beradi?
5. Hozirgi z a m o n o'qitish vositalariga n i m a l a r n i kiritish m u m ­
kin?
6. Trenajerlar ha qida m a ’l umo t bering.
7. O'qitish vosit alarini ng rivojlanish istiqbollari h a qida qanday 
fikrlarni bildira olasiz?
8. O'qitish vositalaridan kompleks f o yd al ani sh ni ng s a m a r a d o r ­
ligini oshirish u c h u n q a n d a y tal ab va tavsiyalar beriladi?
4 . 4 . M e h n a t ta ’lim i, k a sb t a n la s h g a y o ‘lla s h d a r sla r id a
a m a liy d a r sla r n i ta s h k il q ilish m e to d ik a s i
Reja:
1. M e hn at d a r s l ar in in g xususiyati va tarkibi.
187

---

2. A m a li y m a s h g ‘ul otl ar ni tashki l etish metodikasi.
3. Si nfdan tashqari a ma l iy m a s h g ‘ulotlarni olib borish turlari.
Tayanch iboralar: 
o'qitish shakllari, malakali ishchi, o' quv sex- 
lar, yo' riqnomalar, ijtimoiy m e h n a t , u n u m l i m e h n a t , mu so b aq a , 
m e h n a t brigadalari.
1. 
M eh n at d arslarin in g x u su siy a ti va tarkibi. 
Da rs m a k t a b d a g i
t a ’lim i s h i n i ng asosiy t as hki li y shaldidir. Bu gap, j u m l a d a n t ex ni k 
m e h n a t u c h u n h a m taalluqli. Us t ax o n a d a g i
m a s h g ' u l o t l a r d a
dars m e h n a t t a ’l i m i n i n g asosiy vazifal ari ni a ma l ga o sh ir i sh , 
yangi m a t e r i a l n i bayon qilish ni a m a l i y t ops hi r iq berish va uni 
hal qilish bilan yaxshi b og 'l as h, o ' q u v c h i l a r n i f aollashtirish, ij­
t imoiy foydali m e h n a t g a j al b e ti shni a ma l ga o s h ir i sh i m k o n i n i
beradi.
A m a l i y ma shg' ul ot de ga nd a o ' qu vc hi la rni ng o' quv m a t e r i ­
alini faol, ongli va m u s t a h k a m o' zlashtirish ma qs a di da m e h n a t
o'qituvchisi rahbarligida a ma l ga oshir iladigan h a m j a m o a , h a m
vakka holdagi ish turl ari ni o' z ichiga oladi gan o' quv m e h n a t
faoliyatini a n i q tashkil eti shni t us hu n is h kerak.
M e h na t sohasidagi a mal iy mas hg' ul otl ar turli xilda bo'lishi, 
ya’ni yangi texnik-texnologik m a ’l umot lar ni m e h n a t operatsiya- 
larini o' rganishga, bi li ml arni , m e hn a t k o' ni kma lar i va m a l a k a ­
larini m u s t a hk a ml as h ga , nazorat- tekshi ri sh ishlari, korxonalarga 
ekskursiyalar o' t kazi sh va hokazolarga b a g' is hl angan mashg ' ul ot la r 
bo'lishi m u m k i n . Leki n o' quv us taxonalarida o' t kaz ila di gan a m a ­
liy m a sh g ' ul o t l a rn i n g turlari xilma-xil bo'lishiga q a r a m a s d a n ,
u l a r ni n g h a m m a s i quyidagi u m u m i y talablarni qondi ri shi lozim:
• M a s h g ' u l o t n i n g maqs adi h a m d a vazifalari a ni q va ravshan 
ifodal angan bo'lishi lozim.
• M a s h g ' u l o t n i n g tarkibi ni d i da kt ik j i h a t d a n k et ma -k et (bilim 
k o ' n i k m a , mal aka, m ah o ra t) va o' quv m a t e ri a li n in g m a z m u n i g a
to'liq javob be ra di gan bo'lishi kerak.
• A m a l i y i sh la rn i ng obyekti to'g'ri t anl ani sh i , ijtimoiy foydali 
qiymatga ega bo'lishi va o' r gani lad i ga n m e h n a t operatsiyalari va 
us ul la ri ni ng talablariga muvofiq kelishi zarur.
• M a s hg ' u l ot l a r d a f oydalaniladigan m e h n a t t a ’limi met od la ri
dars talablariga va o' quv m at e r i a l i n i ng m a z m u n i g a to'liq javob 
berishi lozim.
1
88

---

» 0 ‘quv u st ax o na l ar id a m a s h g ' u l o t n i n g t a s h ki li y -m e to d i k t u ­
zilishi o 'q uvc hi la r bilan j a m o a va ya kka hol da ish olib b or is hni
n a z a r d a tutishi kerak.
•
M e h n a t t a ’limi b o' yi ch a a ma l iy m a s h g ' u l o t l a r d a o ' t k a z i l a ­
di g an t a ’lim ishlari tarbiyaviy tavsifga ega bo'lishi, y a ’ni m a kt a b
o ' qu v ch il a ri d a qayta ko' rish m a ’naviy sifatlarini tarkib topishiga 
y o r d a m berishi lozim.
M e h n a t sohasidagi a ma li y m a s h g ' u l o t l a r t u r l a r i n i n g x il ma - 
xilligiga q a r a m a s d a n , ulardagi u m u m i y d i da kt ik element lar ni
h a m t a ’kidlab o ' tis h kerakki, b u l ar o' qu v c hi la rn i navbatdagi o'quv 
m at e ri a li n i o' zlashtirish u c h u n jalb qilishga qarat il gan m a s h g ' u ­
lotlarni uvushtirish; o ' qu v ch i l a r n i n g oldingi m a s hg ' ul o t l a rd a n 
o ' zl as ht ir gan bi limlari, m e h n a t k o ' n i k m a l a r i va m a l a k al a ri n in g 
daraj asi ni tekshirish, yangi ma te ri a ln i t u sh u n t i r i s h va mehnat
operat sivalarini h a m d a a mal iy ishlarni bajarish vaqtida m e hn a t
usull ari ni ko'rsatib berish; o ' q u v c h il a r n i n g yangi mavzuga oid 
operat siyalar va ishlarni bajarish vaqtida u l a r n i n g bilimi, mehnat
usullari darajasini aniqlash; m e h n a t us ull ari ni mas hq la r bilan 
m u s t a h k a m l a s h va ul ar ni dastlabki m e h n a t k o ' n i k m a l a r i darajasi- 
ga yetkazish. B u n d a m e h n a t o' qi tu vc hi si ni ng p u x t a n azorat qili- 
shiga erishish; a mal iy t o p sh i r i q n i n g must aqil bajarilishi va o' tgan 
m a s h g ' u l o t n i n g n at ij al ar i ga y a k u n y a s a s h d a n i borat.
Yuqori da s a na b o' til ga n e le men t l ar a ma l iy m a s h g ' u l o t n i n g
t ar ki bini t ashkil etadi. S h u n da y qilib, a ma li y m as hg' ul ot tarki- 
bi d e g an d a d i dakt ik e l e m en t l ar n i n g qat' iy izchilligi va o' zaro 
bo g' l an is hi da gi ni sbat ni t u sh in ish kerak, u lar esa mas hg' ul ot
maqs ad lar i va o' quv m at e r i a l l a r i n in g m a z m u n i n i t a q az o qiladi.
M e h n a t darslari bos hqa o' quv fanlariga n i sb a t an qa tor xususi- 
yatlarga ega. Bu xususiyatlar q u y i da gi la r da n iborat:
1. 
D a r s d a mar ka zi y o ' r i n n i o ' q u v c h i l a r n i n g a ma li y ishlari 
egallaydi ( t a x m i n a n 80%). Shu m u n o s a b a t bilan ustaxonalardagi 
m a s h g ' u l o t l a r n i q o' s ha lo q d a rs la r sifatida o' tish m a ’qullangan. 
45 m in u t li k d a r s n i n g noqulayligi shuki, u n d a o ' quv ch il a rn in g 
bevosita a ma li y ishlariga j u d a k a m vaqt qoladi. U n i n g ko'p 
qismi ish o ' r n i n i tayyorlash va yig'ishtirishga, o' qi tuvc hi ning 
yo' riq no ma si ga ketadi. 90 m i n u t d a v o mi d a o' qu v ch il a r m a ’lum 
m e h n a t t opsh i ri g' i ni bajarishga ul guradilar, bu esa ularga 
m a ’naviy ko'ni kish bag' ishlaydi va o' qituvchiga ish natijalarini 
b aholas h i m k on i n i beradi.
189

---

2. 0 ‘q uv ch il ar ni ng a ma li y ishlari u n u m l i m e h n a t ba zas ida
t ashkil qilinadi.
3. Ust axonal ardagi m a sh g ' u l o tl a r d a o'quvchil ar h a r xil qirquv- 
chi asboblar v o r da mi d a ishlaydilar, materiallarga s t anokda ishlov 
beri shni bajaradilar. Shu sababli dars uni o ‘t k az i s h n i n g xavfsiz- 
ligini t a ’minl ovchi max s us tayyorgarlikni talab qiladi.