O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2. 
H ozirgi zam on o'quv vositalarin in g tavsifnom asi. 
Hozirgi 
z a m o n o'qitish vositalariga quyi dagi lar ni kiritish m u m k i n :
Natural (tabiiy) obyektlar.
Tabiiy obyektl ar sirasiga j o n -
li va j o n s i z tabiat obyektl ari ki radi , o ' q u v c h i l a r ul ar bilan 
m a s h g ' u l o t l a r d a t a r q a t m a yoki n o m o y i s h q i li n ad i ga n m a t e r i a l ­
lar s h a k li d a t an i s ha di lar . K o ' r g a z m a l i l i k — tabiiy obyektl arni
t a n l a b olish yoki tabiiy oby e kt la rn i o' z ichiga tarkibiy qism qilib 
ki ri tgan turli q o ' l l a n m a l a r n i l oyiha la shga q o 'y i la d ig an asosiy ta- 
I abl ardan biri.
Shu m a q s a d d a o' rgani layot gan t u s h u n c h a l a r n i n g m a z m u n i -
ni oc hib berish u c hu n kerak bo' lgan a y ri m tipik belgilarni aniq 
i fodalashga y or dam be ra di gan obyektlar ajratib olinadi. Natural 
o b ye kt la rn ing q o ' lyozma li gini kuc ha yti ri sh u c hun turli kodlash 
usullari qo' llaniladi: rangli, r aqamli , harfli. Tabiiy obyektlarni 
o'qitish j a r a y on id a ular bilan ishlash uslublaridan asosiylari k u ­
zatish va tajriba o' tkazi sh hi sobl anadi. Ko' rgazmal i q o ' l l a n m a l a r
sifatida. ishlatiladigan tabiiy obyektlarga, avvalo u n i n g j ih oz va 
mosl ama lar ig a max s us ishlov berish zarur: ularni kesish. ayrim 
belgilarga ma xs us rang berish, q o p q o q l a r n i n g qobig'ida ko'rish 
t u y nu kl a ri n i oc his h, ichki bo' shli ql ar ni yoritish, lampa yoki sig­
nal beruvchi o' rnat i sh va hokazo.

---

O'quv modellari, mulyajlar, mciketlar.
M o d e ll a r tabiiy obyekt- 
l a r n i n g s u n ’iy k o ‘rini shi b o ‘lib, u l a r n i n g m u h i m sifatlari, a loqa-
lari va m u n o s a b a t l a r i n i qayta t akr or laydigan o ‘quv ko' rgazmali
q o ' l l a n m a l a r hi sobl anadi. Or gi nal obyekt ( m i k r o - va m a k r o -
obyektlar) xususiyatlarini ko' rsat ishda shart li li k (ramziylik)ka 
a m a l qilinadi, r a z m e r n i k a tt ala shti ris h yoki kengaytirish orqali 
obyekt q ur i l m as i sxema t ar zi da aks ettiriladi. M o d e l l a r n i n g eng 
keng t ar qa lga n tipik turlari bu m o d d i y ( p re d me t) modellardir.
M o d e l l a r o ‘z hajmiga ega yoki tekis model la rga b o ‘linadi. U l a r ­
n i n g o r al ig' ida relyef j ad va l la r joylashgan. H a j m g a ega m o d e l ­
lar tarkibiy qismlarga b o ' l in i sh i m u m k i n ( muf ta va o'zagi (atom 
yig'indisi bilan)), qismlarga b o ‘l in ma yd i ga n , q i mi rl a ma y di g an ,
(belgilash komplekti) va h a r ak a tl a nu v c h i (ichki yoni sh dvigate-
li, nasos) bo'ladi. Ha j mg a ega bo' lgan m o d el la r sirasiga mulyaj 
va m a k e t l a r kiradi. Ul ar h a m u m u m t a ’lim h a m t exni ka fanla- 
rini o'qitish j a r a y on id a qo'l lani ladi. Mulyaj (maket)lar deya biz 
s h u n d a y obyektlarni a yt am iz k i, ul ar m o dd iy obyektlarga ay na n 
o 'xs ha ti b yaratilgan q o ' l la nmal ar di r.
Mulyaj va ma ke t la r a tr o f- mu h i t hodi sal ari p r e d m e t l a r n i n g
t ashqi belgi va xususiyatlarini o ' r g a n i s h d a qo'llaniladi. M o d e l ­
lar o' rg an il ay ot ga n o bye kt la rn i ng ichki qu r il ma si va h a r ak a t-
lanish tamoyil i m a s h i n a va m e x a n i z m l a r n i n g k i n em a t i ka si n i
o 'rg an i l ayo t ga n vaziyatlarda b os hq a a loqa lar va m u n o s a b a t l a r
m a z m u n i n i n g h a m o' rgani lishi ga i mk on i yat beradi.
O'q u v c h il ar g a t a q d i m eti ladi gan model va mulyaj (maketlar) 
lar h a m xuddi tabiiy obyektlar singari d e m o kr a ts i on va t a r q a t m a
q o ' l l a n m a l a r g a bo' l inadi . Turli xil m o d e l l a r n i loyihalasht ir ishda 
bu t urda gi o'qitish vosit alarini ng f unksiya va d i d ak t i k i m k o n i -
y at la ri da n kelib c h iq qa n hol da u m u m i y p e d a g o g ik - er g o no m ik
t al ablar ni ilgari surish m u m k i n , ya’ni a xb or ot l as hga n, o'quv j a d -
vali faoliyatining a n iq usullariga ad e kvant li k (o' rganish, qabul q i ­
lish, plakat, sxema, d i a g r a m m a , grafik va boshqalar) a n i q bir tu- 
s h u n c h a , k o ' n i k m a va b i li ml a rn i s h ak l la nt ir is hda qo' lla ni la dig an
tekis m o dd iy o'qitish vositasidir. O ' qu v jadvali aniq va k o' rgazmali
holda o ' rgani layot ga n obyekt haqida ilmiy axborot beradi. Ja dv al ­
lar turli xil bo'ladi:
• K om po z it s io n - rasm va fotosuratlar.
• Gr afikli: ( chi zma , d i a g r a m m a , sxema va boshqalar).
• Belgili — r a m z i y f ormula, h a r f va s o' zlar bilan ifodalanuvchi.
183

---

S o‘nggi p a yt da elektrlashgan j adva lla r keng q o i l a n i l m o q d a ,
ya'ni, stendlar, xavfsizlikka oid texnikalar.
0 ‘qitish vositalari o r as i da e ng k o Lp q o ' l l a n i l a y o t g a n v os it a­
lar bu pl akat lar dir . P l ak a t l a r quyidagi t al abl ar ga jav ob berishi 
shart :
— p l ak a tn in g m a z m u n i o ‘rganilavotgan mavzuga oid bo'lishi;
— pl akat da ifoda etilgan c h i z m a yetarli da ra jada katta va u z o q -
d a n h a m ko'ra olish i m k o n i n i berishi kerak;
— plakatdagi obyektlar tabiiy holatlarida k o ‘rsatishi shart;
— pl akat da t asvi rl angan c h i z m a l a r n i n g qismlari m a ss h ta b m u -
tanosibligi asosida berilishi kerak;
— eng e ’tiborga loyiq qi sm la r alohi da (boshqa) rang bilan 
ajratib ko'rsatilishi lozim.