O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

3. D arslarda kasb tan lash ga yoMlash ishlarining shakl va
m etodlari. 
T a i i m j ar ay on id a o' qu vc hi la rn i turli xil kasblar bilan 
l anishtirish bo' yi cha m u n t a z a m ish olib borish ularni kasb t a n ­
lashga \ o ' 1 l as hni ng m u h i m sharti hisoblanadi.
O 'q u vc h il ar n i h ar bir jamoa, xo'jalik, t u m a n . s h a h a r ishlab 
chiqarish mu hit i orqali m e h n a t faoliyatining barcha turlari bilan 
t ani shti ri sh m u m k i n , s h u n i n g u c hu n h a m h ar bir me hn a t t a i i m i

---

o'qituvchisi m a k t a b d a o'r gani ladi gan fan d o i ra s id a n t ashqar ida-
gi, m a k t a b atrofidagi ishlab chiqarish muhit i bilan yaxshi t ani sh 
bo' lishi lozi m. Ma sa la n, Toshkent s h a h a r m a kt a b la r i da ishlayot­
ga n m e h n a t t a ’limi o ’qituvchisi met all arga m e x a n i k ishlov berish 
darsida slesarlik ishlarini o ' l ayot ganda s h a h a r n i n g metall ishlab 
c h i q a r a d i g a n zavodi bilan tanishtirishi m u m k i n . Shuni ngdek,
o ' q u v e hi l a r ni korxona bilan, y a ’ni sanoat korxonasiga qachon 
n o m beri lgani , ishlab c hi qar adi gan m a h s u l o t i n i n g n om i h a m d a
asosiy kasb va i xtisosliklarning qisqacha r o' yxat ini tani shti ri shni
a m a l g a oshiradi.
Biroq o' quv e hi la rn i korxona bilan t an i s ht ir is h batafsilroq 
bo'lishi m u m k i n . Bunda o' q uvehil arni asosiy ishlab chiqarish 
b o ' l i m l ar i (sexlar) bilan, u l ar ni ng j ih o z la n is h i, h a r bir sexning 
k o n k r et ma hs u lo ti , m a z k u r sexdagi kasb va ixtisosliklarning 
t o' lar oq ro'yxati bilan tanishtirish lozim.
O ' q u v c h i l a r n i n g o' quv ustaxonalaridagi t exni kaga oid ishlari 
ularni ishchi kasbi bilan t anishtirish b o' yi cha katta imkoni yat lar
yaratadi.
S h u n g a q a r a m a s d a n
5—7-sinflardagi 
m e h n a t t a ’l i m in i ng
m a z m u n i o ' qu vc hi la rd a h a r q a nd ay kasbni egallash uc hun bab- 
baravar foydali bo' lgan u m u m i y m e h n a t bilim va k o ' n ik ma l ar in i
t arkib topti ri shga olib keladi, b u n d a n t as hqa ri m e h n a t t a ’limi 
o'qituvchisi o 'q uv eh il ar ni z amonaviy t e x n i k a n i n g elementlari, 
texnologiyasi bilan t ani shti ra borib, ul arda z a r u r m e h n a t usullari 
paydo qiladi, s h uni ngd e k, o' quvchil arda uy us hq oq l ik , ozodalik, 
t ej amk or li k xislatlarini tarbiyalab, ul ar ni a st a- se ki n hayotda o'z 
yo'lini t a n l a s hg a tayyorlaydi.
M a k t a b ustaxonal ar i o'z vazifasiga ko'ra o'q uv ch il ar o'quv 
m e h n a t i n i ishlab chiqarish bilan bo' lgan aloqasi ni amal ga o s h i ­
radi. O ' q u v c h i l a r o' quv ustaxonal ar ida m et al la rga ishlov berish 
s ta nogi da bi ri nchi m a r t a ishlaydilar, bu yerda ul ar materialga 
ishlov berish ustida dastlabki k o ' n i k m a va m al a k a l a r n i hosil qila­
dilar, t e xn ika ga oid fikrlashlari, ijodiy aktivligi va mustaqilligi 
ortadi, kasb haqidagi bi 1 imlari c hu qu rl as hadi va kengayadi.
M e h n a t t a ’limi darsl ari h a m , b o s h qa m a k t a b fanlari q a ­
tori o ' q u v c h i l a r d a havas uyg'otishi l ozi m, a m m o u n i ng m a n -
bai og' za ki qi zi qti rish e ma s, balki o ' q u v c h i l a r o' z m aq s ad va 
m e h n a t n at ij al ar in i ko'ra ol adi ga n ijtimoiy-foydali x a r a kt er d a-
gi b u y u m l a r ( ma kt ab l ar , korxonal ar, o t al iq qa o l in g an bolalar
175

---

b o g ‘c h a s i n i n g b u y u r t m a l a r ) i n i tayyor lashga oid a ma l iy ishlar 
b o ‘l m o g ‘i lozim.
S h u ni n g u c h u n h a m , m a k t a b usta xo na lar ida m e h n a t ta'- 
l im i n i n g to'g'ri yo'lga qo' yilishi o ' q u v c hi la rn i ng kasb tanl ashi,
ayniqsa ishchi kasbini t a n l a sh id a hal qiluvchi a ha mi yat ga ega 
bo'ladi.
Ishchi kasbi bo' yi cha kasbga oid axborot ishlari ni ng asosiy 
yo'nalishi, 
xarakteri 
m a z m u n i n i
belgilash 
u c h u n
m e hn a t
o'qituvchisi o' rgani layot gan d a s t u r mavzus ini m a sh i na so z li k ish­
lab chiqarishi bilan, bu k or xon ad a xi zma t qiluvchi x o d i m l a r n i n g
vetakchi kasblari bilan y a q i n d a n aloqasini o ' r n at m o g' i zarur. Shu 
m un os ab a t bilan m e h n a t t a' l imi o'qituvchisi o'z t u m a n i n i n g i sh ­
lab chiqarish korxonalari h a m d a bu k o r x on al a rn i ng kasb va ixti- 
sos bo' yi ch a ishchi kadrlarga bo' lgan ehtivojini yaxshi o' rganishi 
lozim.
O l i ng an mat eri all ar asosida o' qituvchi m e h n a t t a ' l i m i n i n g
konkret sanoat korxonasi bilan aloqasini aks ett iradigan jadval 
h a m d a m a z k u r korxona katt a ehtiyoj sezayotgan vetakchi ishchi 
kasblari r o' yxatini e ’tibor bilan t uzi b chiqishi kerak.
O' qituvchi m e h n a t darsi da d a s t u r n i n g u yoki bu mavzusini 
o' tish j ar ayonida, xususan, o' quvchil ar t o m o n i d a n c hil angar - 
l ikni ng metallarga belgi qo'vish. to' g' rilash, buki sh, qirqish, a r ­
ralash operatsiyalarini o ‘zlasht irishl ari da ul ar ni ishchi kasbi bilan 
qa nda y t an is ht ir ga ni ni misol asosida batafsilroq ko'rib chiqa- 
miz. M e hn at o'qituvchisi bu opera ts iy a la rn i ng to'g'ri usullarini 
ko'rsatib berib o' qu vc hi la r e ’tiborini bu u s ul la rni ng qulayligiga, 
ish u numdorl igi va sifatiga qara tmo g' i lozim.
O'qituvchi o' quvchiga bu t o p sh i r i q l ar n i n g sifatini pasay- 
t ir ma g an holda belgilangan vaqt m e ’yorida bajarishi lozimli- 
gini aytadi. O' qituvchi slesarlik operatsiyalarini bajarish paytida 
o' qu vc hi la rd a m e h n a t usull ari ni to'g'ri shakll anti ri shga harakat
qilib, ularga agar c hil angar -as bobs oz la r, t a ’mirlovchilar, c hi la n-
g a r - s h ta m po v ka ch i l a r bajarishga to'g'ri keladigan ishlar xarakt er
j i h a t d a n m u r a k k a b va mas' uliyatli e ka n in i tush un ti ra di, s h u ni n g 
u chun m e h n a t usullarini q a t ’iy to'g'ri bajarish kerakligini aytadi. 
O' qu vc hi la rn i kasblar bilan tan i sh ti rg ac h, o'qituvchi g a zo-elekt r 
payvandchi , ayniqsa, c h i l an g ar - pa yv a nd c hi , chil an gar -as bo bs oz
ixtisosiga ega bo' lgan i shchilar k o r x on ad a eng mal akal i kasb egasi 
hi sobl anis hi ni t a ’kidlaydi.
176

---

O ' q u v ch i l ar d a kasbga qiziqishni tarbiyalash k as bni to'g'ri 
t a n l a s h n i n a z a r d a t u ta d i g a n yetakchi m o ti v la r da n biri h i s o b ­
lanadi. D e m a k , m a k t a b d a kasb t an la sh ga yo'llash i sh l ari ni ng 
m u h i m y o' na li s hl ar id a n biri o' qu vc hi la rda kasbga bo'lgan qizi­
qi shni aniql ash va o'stirish b o ' l mo g' i lozim. O ' q u v c h i l a r n i n g
kasbga qiziqishini aniql ash u l ar n i n g m u a y y a n f o r m a d a tay­
yor langan a n k e t a l a r n i t o' ldirish, u m u m t a ’lim fanlari b o' yi cha
o ' qu vc hi la r o' zl as ht ir is hl ar in i o' rg ani sh , ularni o'qitish va ka- 
mol toptirish d a v o mi d a kuzati sh, kasb h aq i da individual s u h ­
batlar, o ' q u v c h i l a r n i n g to' gar aklar ga ishtiroki, qiziqish kart asini
t o' ldirish, o' qituvchi va o t a - o n a l a r bilan suhbat kabi di dakt ik usul 
va m e t o d l a r y o rd a m i d a a ma lga oshiriladi.
O l i n ga n m a ’l u mo t l a r o' quvchi kasbni (ixtisosni) yoki o' quv 
y u r t i n i to'g'ri t a n l a y bi ldimi, b u la r u n i n g havasi va qobiliyatiga 
muvofiq keladimi, n i m a s a b ab d a n m a z k u r kasbni yoki o' quv y u r ­
tini tan la di , o t a- o n a l a r i va o' q i tu v c hi la ri ni ng fikri q a n d a y e k a ni - 
ni aniql as h i m k o n i n i beradi.
A n k e t a l a r n i t o 'l di ri s hd a n oldin o'quvchil arga ul ar a n ke ta da gi
savollarga j avoblar «o'ylab» t opmasli klar i, balki o' z qiziqishlari 
va k onkr et i m ko n i ya t l ar i d an kelib c hi qm oql ar i kerakligi aytiladi. 
Haqi qatga muvofiq kelmaydigan javoblar o ' q i tuvc hi ni chalg' itadi 
va o ' q u v c h il a r n i n g kasbga qiziqishlarini s ha kll an ti ri sh ga d o ir m a -
salalarni a n c h a mu ra kk ab la sht ir ad i .
A n k e t a m a ’l u m o t l a r i n i n g tahlili asosida fan o' qituvchisi, s i n f
r ahbar i h a r bir o ' q u v c h i n i n g kasbga bo' lgan qiziqishi va qizi­
qish i ning barqar orl ik darajasini, i shonchliligini diqqat bilan 
o 'r gan ad i, a n a shu a sosda o' q uv c hil ar qiziqishini y a n a d a rivojlan­
tirish b o' yi ch a t a s h k i li y -m e to di k t adbi rlar belgilavdi, o ' quvc hida
xato yoki n o a n i q istaklar bo' lgan t aq di r da t u sh u n t i r i s h ishlari 
kasbga oid s uh ba tl ar olib borishi kerak bo'ladi. Biroq kasbga qi zi ­
qish b o' yi ch a bir m a r t a g i n a o' t kaz il ga n a n k e ta usuli natijasidagi 
m a ’l u mo t la r m a k t a b n i bi ti rguncha obyektiv va o ' z g a r m a s bo'lib 
qoladi, deb oylash xato bo 'l ar edi. G a p s h u nd a ki , o ' q u v c h i l a r n i n g
u yoki bu m e h n a t faoliyatini t an l as h b o' yi cha mayl va qiziqishlari 
h ar xil bo'lib, barqarorligi esa puxt a sanal maydi . Kas bga bo' lgan 
havas d i na m i k a s i va rivojini kuzatib borish u c h u n b u n d a y a n k e ta
t arqatish usulini ha r bir sinfda h a r yili o ' t ka zi lg a ni m a ’qul.
U yoki bu o ' q u v c h i n i n g kasb t a n la s hi da yu z berayotgan 
o' zg ari sh la rn i o'qituvchi va s i n f rahbari diqqat bi lan kuzatishi,
177

---

o ‘rganishi, sabablarini aniql ashi kerak. Sh un d ay a n i q l as h la rd a n 
keyingina m a z k u r o ‘q u v c h i n i n g kasbga havasi va mayliga doir 
keyingi ishlar t o ‘g ‘risida oylash m u m k i n .
0 ‘q u vc hi la rn i ng kasbga qiziqish masalasi ko‘rib chiqi lganda 
y uz b eradi gan o ‘z ga ri s hl ar ni n g sifat j i h a t d a n f ar ql anadi gan t o ‘rt 
xil darajasini n a z a r d a t u t m o q zarur:
1. Oldingi qiziqish keyingi sinfda m u s t a h k a m l a n a d i va rivoj- 
lanadi.
2. Oldingi qiziqishni aniql as h va kasb haqida t asavvur qilish 
paydo b o ‘ladi.
3. Dastlabki qiziqish boshqasi bilan bog'lab, asoslab t a n l a n -
gani bilan a lm as h in a di .
4. M e h n a t n i n g u yoki bu t uriga ni sb at an dastlabki paydo 
b o ‘lgan qiziqish u n c ha li k o ‘ylab t a n l a n m a g a n l i g i tufayli so‘na 
boshlaydi, u n i n g o ‘rniga boshqasi paydo b o i i s h i m u m k i n va, ak- 
sincha, kasbga qiziqish b u t u n l a y s o ‘nishi h a m m u m k i n . Bun d a y 
hoi ki chi k va o ‘rta yoshdagi o ' q u v c hi la rn i ng hali ongli ravishda 
o'ziga kasb t anl ay bilmasligi kasbga havas as ta- seki n rivojlanib 
borishi bilan i zohl anadi , uni m u s t a h k a m l a s h u c h u n esa kasb t a n ­
lashga oid ishlarni t in i ms i z a ma l ga os hir ish kerak b o ‘ladi.
Kasbga ba rq a ro r va asosli qiziqish 
0
‘q uv ch il a rn i ng faoliyat 
turlari o ‘quv, m e h n a t , si nf da n tashqari ishlar va h o k a zo la r b i ­
lan m u s t a h k a m l a n i s h i zarur. A m m o q i zi qis hni ng c h u q u r va 
qat'ivligi, avvalo, u n i n g a ma l iy faoliyatda y ana da m u s t a h k a m -
lanishiga b o g i i q . S h u n i n g u c h u n h a m qishloq xo ‘jaligi, texni kaga 
oid h a m d a xi zma t ko ‘rsatish m eh n a t i darslari va t exnika ijodkor- 
ligi t o ‘garaklari ko‘proq bu talablarga j avob beradi.
Qi sh lo q ma kt a bl ar i o ‘q u vchil ari da kasbga qiziqishni tarkib 
toptirish u c h u n m e h n a t t a ’l i m i n i n g qishloq xo'jaligi tajriba 
uchastkasi, o ' qu vc hi la r brigadasi, yosh mexanizatorlar, i xtirochi- 
lar, t ab i at sh un os la r t o ‘garakl ari singari m et o d va f o r m al ar id a n 
foydalanish m u m k i n .
Qi sh l oq ma kt a bl ar id a m e h n a t g a tayyorlash i shl ari ning yaxshi 
yo‘lga q o ‘yilishi o ‘quvchil arda qishloq xo ‘jaligi kasblariga qiziqish 
i m k o n i n i beradi, ya ’ni ular agrot exnika bilim va k o ' n i k m a l a r i n i
egallaydilar, qishloq xo' jaligining turli sohalarida foydalanish 
m u m k i n b o i g a n m e h n a t faoliyatiga tayyorlanadilar. Ayniqsa, 
qishloq yo sh la ri ni ng qi shloq xo‘jaligida eng ko‘p tarqalgan mexa- 
nizatorlik kasbiga intilishlari qayd qilinadi. Mexani zat or m e h n a ­
n s

---

tilling qiziqarli t o m o n i s hu n da k i, b u n d a m a s h i n a l a r tizimsiz 
o ‘s i m li kl ar n in g rivojlanish biologiyasi h a m d a qi shloq xo'jaligi ish- 
l ar ining mavsumiyligini hisobga olgan holda yaratiladi, s h u ni n g 
u c h u n h a m
0
‘q u vc hi la rni ng t exnikaga oid bilim va k o ' n ik ma l ar i
agrot exnika bilimlari bilan birgalikda olib borilishi kerak.
0 ‘quv 
k or xo nal ar id a
m e h n a t
d a r s l ar in in g yaxshi 
yo'lga 
q o ‘yilishi 
0
‘q u v c hi l a rn i n g sanoat m e h n a t i n i n g h a r xil turlariga 
ishtirok etishlarida hal qiluvchi a h a m i y a t o ‘ynaydi. A m m o bu m a -
salada eri shil adigan muvaffaqiyat ko‘p i ncha o ' q u v c h i n i n g o'ziga, 
u n i n g intizomliligi, tirishqoqligi, ishga oylab, jiddiy m u n o s a b a t d a
b o ‘lishiga b o g i i q .
0 ‘q u vc h il a rn i ng met all ga ishlov berish s ta n o k l a r i d a qo'l va 
mex an iza ts iy al as hg an asboblar v o r d a m i d a kon kr et o ‘quv-ishlab 
chiqar ish ishlarini bajarishi ul ar ni s anoat ishlab chi qa ri shi da
ko' pr oq t ar qalgan turli xil ixtisosliklar: c hil angar lik, tokarlik, 
frezerlik, randalovchi, p a rm a lo v c h i singari kasblar bi lan t a n i s h -
tiribgina qolmay, balki ul arda m e h n a t n i n g bu t u r d o s h kasblarni 
egallashga bo' lgan qiziqishini h a m rivojlantiradi.