O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

tabaqalashtirish
) 
ajratib tadqiq qilish m aqsadga muvofiqdir ( E .G 'o z iy e v ) . 
Harakatli hissiy bosqieh n u tq q a c h a davrda ustuvorlik qilish 
bilan boshqa bilish k o ‘rinishlaridan keskin farq qilib turadi. 
Hissiy va aqliy bosqichlar b a rc h a insonlarga xos b o ‘lib, u la r 
ontog en eznin g turli davrlarida hukm surishi m u m k i n va 
aks ettirish imkoniyati boshqalarga qaraganda samaraliroqdir.

---

Tarixiy bilish bosqichi yangilik yaratish, kashfiyot qilish, 
m u a y y a n sifat o kzgarishlarini vujudga keltirish, u yoki bu 
xossalarni takomillashtirish bilan tavsiflanadi.
J a h o n psixologiyasi fani m a ’lum otlariga q a raganda, 
sezgilar biz u c h u n a tro f-m u h it t o ‘g ‘risida va o kz haqim izda 
y a g o n a bilish m an b a y i sifatida xizm at qiladi. Sezgilar 
s h u n d a y bir axborot kanalidirki, ular tashqi o lam d a n va 
ichki tan a a ’zolaridan keladigan barcha holatlar, taassurotlar 
ay n a n xuddi shu y o ‘llarorqali miya p o ‘stlog‘iga yetib boradi, 
i n s o n g a t a ’sirlarga n is b a ta n t o ‘g ‘ri ja v o b reaksiy alari 
qaytarishga yordam beradi.
His etish yoki sezishning fiJogenetik taraqqiyoti shuni 
k o ‘rsatadiki, hayvonlarda m a'lu m bir narsani sczish, his 
etish ularning biologik jih a td a n zaniriyat, ehtiyoj ekantigi 
n u qtay i nazaridan rivojlangan.
Bu holatlar ko ‘pgina chet cllik olimlar to m o n id an izchil 
ravishda o ‘rganilgan v a o ‘ziga xos omiHar, m exanizm lar 
mavjudligi ta ’kidlab o ‘tilgan. Masalan, Frish asalari xatti- 
harakatlarini kuzatganda, u quyidagi ishni amalga oshirgan: 
g u lg a o ‘xshash m u r a k k a b g e o m e trik shaklga n isb a ta n
a s a l a r i n in g differensirovkasi (farqlashi) o so n kechgan. 
A g a r d a shu m u ra k k a b g e o m e trik shakl b o tan ik a g a oid 
b o ‘lm a g a n d a , a rid a differensirovka j u d a qiyinlik bilan 
v u ju d g a kelgan b o l a r d i . T a d q iq o tc h i B otsning kuza- 
t i s h i c h a , j o n i v o r l a r , q u r t - q u m u r s q a l a r , s h u t u r d a g i
h a s h a r o t la r h a m o ‘ziga xos b o l g a n tovushlarga bcfarq 
b o ‘lmaganlar. M a b o d o tovushlar kuchaytirilsa yoki s u r ’ati 
te z latilsa , u n d a u lar h e c h q a n d a y e 'ti b o r berm aganlar. 
U s h b u vaziyatni o ‘zicha baholashga intilgan olim , biologik 
s h a rtla n g a n lik d a n kclib chiqib, tabiiy ehtiyojni instinkt 
b ilan uzviy bogMagan.
Tadqiq otch i Boytendayk o ‘z kuzatishlarida shu narsani 
ta'kidlaydiki, ju m la d a n , itlar organik kislotalarning hidini 
yaxshi his etsa lar-da , a m m o ular hayvonlarning tanasi, 
x u s h b o ‘y gullar, o ‘tlar hidini his etish imkoniyatiga ega 
e m a s ekanlar.
Y u q o rid a g ila rd a n k o ‘rinib turibdiki, q o ‘zg‘a tuvc hi- 
larn in g biologik j ih a td a n aynan mosligi ularning flziologik

---

rivojlanishi u c h u n m o d d iy negiz, tabiiy ehtiyoj, z a ru ra t 
bilan bog'liqlik ekanligi t a ’kidlandi. Shu narsani t a ’kidlash 
joizki, insondagi aniq sezgilarning shu d a ra jad a tara q q iy
etishiga ijtimoiy m u hit, ja ra y o n m u h im omil b o ‘lib xizm at 
qilgan. C h u nki ayrim individlarning sezuvchanligi ularn in g
k u n d a l i k f a o l i y a t id a n k e l i b c h i q q a n h o l d a , b i o l o g i k
shartlangan xususiyatlar bilan birgalikda rivojlanishi ha m
m u m k i n e k a n . T a d q i q o t c h i R e u s s a n in g m a ’l u m o t i g a
q a ra g a n d a tikuvchilar, b o 'y o q sexida is h lo v c h ila r q o r a
rangning 40 xilini b ir-b irid an farqlash im k o n iy atig a ega 
ekanlar, u m u m a n , boshqa s o h a d a faoliyat k o ‘rsatad igan 
o d a m esa bunday rangning ikki turinigina farqlay olar ek a n , 
xolos. Bundan tashqari, degustatorlarda t a ’m bilish sezgilari 
ju d a h am aniq va yaxshi rivojlangan b o ‘lar ekan. C h u n k i 
sezgining o'sishi q o ‘zg la tu v c h ila rn in g retse p to rg a t a ’siri 
natijasida yuzaga keladi, y a ’ni u retseptorlar rivojlanishi 
bilan b og liq .
Retseptor — bu q o lzg‘a tk ic h yoki q o ‘zg'atuvchini qabul 
qiiishga m o lj a l l a n g a n n e rv to la la rid a n tashkil t o p g a n . 
Retseptorlarning asosiy xususiyatlaridan biri u n i n g ixti- 
soslashgan biologik apparat ekanligidir. Xuddi shu bois u 
j u d a s e z ilu v c h a n q o ‘zg‘a li s h n i q a b ul q ila d i. H a r b ir 
r e t s e p to r m u ay y a n b ir x u s u s iy a tli q o ‘z g ‘a t u v c h i n i g i n a
qabul qiladi, binobarin, retsepto rlar o ‘sha „ ta n i s h “ q o ‘z- 
g ‘atuvchilarning t a ’sir etishi natijasida yuzaga keladi va 
rivojlanadi.
M a ’iumki, inson o ‘zining tan a a ’zolariga ta 's ir k o ‘rsa- 
tayotgan rang, issiqlik yoki sovuqlikni, hidlarnin g o ‘ziga 
xosligini sezadi h a m d a aks ettiradi. Ana shu vaziyat o q ib a -
tida analizatorlarning periferik qismlarida javob reaksiya h o - 
sil boMadi. Misol u c h u n k o kz qo rach ig ‘i qisqaradi, k c n g a - 
yadi, q o ‘l esa issiqlikdan seskanadi va boshqalar. H a r a k a t -
larni qabul qiluvchi tan a a ’zo la rid a n bosh miya p o ‘s tlo g ‘iga 
harakat t o Lg ‘risida signal keladi, qayta aloqa orqali ichki 
ta n a a ’zolari va boshqa apparatlari ish bajaradi.
In g liz p s ix o lo g i C h . S h e r r i n g t o n s e z g i l a r n i a k s
ettirishning xususiyati va retseptorlarning joylashishiga q a ra b
u c h katta g u m h g a ajratadi.
14 Psixologiya 
209

---

1. T a s h q i o la m d a g i narsa va h o d is a la rn in g ayrim
xususiyatlarini aks ettiruvchi h am d a tananing yuza qismida 
retseptorlari joylashgan eksterotseptiv sezgilar.
2. T a n a n in g ichki a ’zolarida (o'p ka, yurak, jigar va 
h o k a z o ) va t o ‘q im a la rid a joylashgan h a m d a ichki tan a
a ’z o l a r i n i n g h o la tin i a k s e ttiru v c h i r e t s e p to r la r b ila n
m ujassam lashg an interotseptiv sezgilar.
3. Inson gavdasining harakati va holati haqida m a ’lumot 
b e rib turuvchi, retseptorlar mushaklarida, paylarida pro- 
p rio tsep tiv sezgilar.
Psixologiya fanida harakatn i sezuvchan propriotseptiv 
sezgi turi kinesteziya d e b atalib, unga tegishli retseptorlar 
esa kinestezik yoki k in este tik tu shu n c h a si bilan nom lanadi. 
Ekstrotseptorlar, o ‘z navbatida, kontakt va distant retsep- 
to rla rg a ajratiladi, go h o sezgilar tushunchasi ,,his-tuyglu “ 
a ta m a s i deb ham yuritiladi. O datda, distant retseptorlar 
m u a y y a n m asofadagi o b y e k td a n keladigan q o ‘zg‘atu v - 
c h ila rn i qabul qilib, s o ‘ng ularni nerv y o ‘llari orqali m ar- 
kazga uzatadi. K o'rish, hid bilish sezgilari bun ga yorqin 
misol b o ‘la oladi.
Ekstratseptiv, y a ’ni tashqi sezgilar to ‘g‘risidagi dastlabki 
m a ’l u m o t q a d im g i y u n o n o l im i A r a s tu t o m o n i d a n
tavsiflanib berilgan b o ‘lib, eram izdan oldingi 3 8 4 - 322- 
yillarda yashab o ‘tgan. U sezgilarni ko‘rish, eshitish, hid 
b i l i s h , m a z a , t a ’m t u r l a r i g a a jra tg a n edi. P s ix olo gik
m a ’lu m otlarga q a rag an d a, sezgilar goho o ‘zaro bogManib, 
b o s h q a sezgi turlarini yuzaga keltirishi m um kin: masalan, 
p a y p a sla b k o ‘rish natijasid a sezish tarkibida taktil teri 
tu y u sh sezgilar bilan b ir qatorda sezgilarning ta m o m a n
b o s h q a turi, ya’ni h a ro ra t sezgisi ham ishga tushadi. Xuddi 
s h u n g a o ‘xshash voqelik, taktil va eshitish sezgilari oraliqda 
vibratsion sezgi yuzaga kelishi m um kin.
M u v o z a n a t sezgisi m u ra k k a b v e s tib u la r a p p a r a ti ,
vestibular nervlari h a m d a ko‘z po'stosti qismlarini o ‘zida 
birlashtiradi. Turli analizatorlar uch un um um iy hisoblangan 
o g ‘riq sezgilari q o ‘zg‘atuvchilarning t a ’sir kuchi haddan 
tash q ari kuchli ekanligidan dalolat beradi. Shuni alohida 
t a ’k id la s h o 'r in l ik i , in s o n n i n g t a n a a ’z o la r id a retse p -

---

torlarning joylashuv darajasi h a r xildir, ju m la d a n , b a r m o q
uch larida retseptorlar zich, yelka qismida esa j u d a siy rak 
joylashgandir. Hozirgacha sezgilar ichki va tashqi tu rla rg a
qariyb ajratilmagan bolsa-da, u la r harorat, o g ‘riq, m a z a , 
vibratsion, statistik, din am ik sezgilar deb yuritiladi.
S . V. Kravkovning (1893 — 1951) m a ’lumotlariga k o ‘ra, 
bir sezgi a ’zosi faoliyati ikkinchisining t a ’siri tufayli o 'z g a -
radi. M asalan, tovush sezgisi, asosan, k o ‘rish sezgisining 
yorugMik sezuvchanligini orttirad i. Shunga o ‘xshash tu rli 
hidlar h am yorug‘lik va hid bilishga nisbatan sezgirlikni 
oshirishi yoki kamaytirishi m u m k in . Miya ustining y u q o ri 
qismi va ko'rish b o ‘rtiqlariga tegishli o ‘sim talarning y a q in
joylashganligi tufayli bunday o ‘zaro t a ’sir, y a ’ni b osh q a sig a
o ‘tish oso n ro q amalga oshadi.
B u n d a n tashqari, sezgilarning o fczaro q o ‘zg‘alishi va 
torm ozlanish ini o ‘rganish h a m aloh id a a h a m iy atg a ega. 
C h u n k i avtomatik boshqarilish tufayli ayrim holiarda, y a ’ni 
tungi uchishda sun ’iy sezgirlikning pasayish yoki ortishi 
y u z a g a k e la d i. I .P .P a v lo v t o m o n i d a n a n a l i z a t o r n i n g
m u ra k k a b o ‘zaro t a ’sir s h a k lla ri m avjud ek anligi q a y d
etilgandir. Ular bevosita b osh miya p o ‘stlog‘ida n a m o y o n
b o ‘lib, bu bir vaqtning o 'z i d a k o ‘rayotgan jis m n i, e s h i-
tilay o tgan tovush ni, k e la y o tg an h id ni s e z is h im iz d a o ‘z 
ifodasini topadi. Bosh m iya p o ‘stlog‘ida k e c h a d ig a n bu
fiziologik jarayonlarni bosib o ‘tishi zarur b o ‘lgan z o n a la r
p e rik ritik z o n a la r deb n o m l a n a d i . S e z g ila rning ta s n ifi 
ularning turli spetsifik tavsiflariga, ya'n i modalligiga q a r a b
em as, balki tashkil etilishining h a r xil darajalariga q a ra b
amalga oshiriladi.
Ingliz nevrologi Xed sezgilarni protopatik va e p o k ritik
n o m la r ostida ikkita darajaga ajratadi. P ro to p a tik s o d d a
tuzilishga ega b o lg a n i u c h u n u n d a mavjud haqiqiy h o la t 
bilan em otsional holatni ajratish qiyin deydi. M u ra k k a b
epokritik darajasida aqliy b o sq ic h tarkiblari ishtirok etishi 
m u m k in , ju m lad an, ko ‘rish sezgisi bunga yaqqol m isoldir. 
M a iu m o tla rn in g ko‘rsatishicha, dastlab protopatik sezgilar, 
keyinchalik epokritik sezgilar yuzaga keladi.

---

Sezgilarni obyektiv y o ‘nalishi b o ‘yicha Y.N.Sokolov,
O .S .V inogradovlar tekshirish ishlari olib borganlar, ular 
sezgilarni passiv ja r a y o n emas, balki vegetativ elem entlar 
fiziologik nafas olish tizim ida o ‘zgarishga sabab b o ‘luv- 
chilard ir deb tushuntirganlar. lish b u vaqt reflektor o kzga- 
rishlarini, y a ’ni s e zg in in g obyektiv k o 'rsa tk ic h i sifatida 
ishlashga im k on iy at yaratadi. M a ’lumki, sezgini paydo 
q iluvchi h a r bir q o kz g ‘atuvchi, y a ’ni q o kzg‘atgich, ref­
l e k t o r j i h a t d a n y u z a g a ke luvchi j a r a y o n l a r n i yu z a g a
c h a q ir a d i, c h u n o n c h i b u la r to m irla rn in g torayishi, teri 
galvanik reflektorlarning paydo b o lis h i (teri qarshiligining 
o ‘zgarishi), m iyaning elektr faolligining o ‘zgarishi, k o ‘z- 
larn in g q o ‘zg‘atgich t o m o n burilishi kabilar. Bularning 
b a rc h a s i sezgi j a r a y o n i paydo b o l a y o t g a n d a g i n a ishga 
tushadi, shu sababli u la r sezgilarning obyektiv ko ‘rsatkich- 
lari sifatida xizmat qila oladi.
T a j r i b a l a r d a n k o ‘r in i b tu rib d ik i, q o lz g ‘a t u v c h i l a r
intensivligi oshgan sari javob reaksiyasi h a m jadallashib 
b o r a r ekan. Bu esa sezgilarning intensivligiga asos sifatida 
qarashga m uhim negiz hozirlaydi. T o m ir v a elektrofiziologik 
r e a k s i y a l a r c h e g a r a l a r d a o d a td a g i q o ‘z g ‘a tu v c h i la r g a
q a ra g a n d a keskinroq b o ‘ladi.
A w a l I.P.Pavlov, keyinroq uning shogirdlari anali- 
zatorlarning o ‘zaro bogliqligini konvergensiya asosida tadqiq 
qilganlar. P.P.Lazerev esa (1878 — 1942) teri ultrabinafsha 
n u rla r bilan nurlanishi natijasida ko‘rish sezuvchaniigining 
susayishini aniqlagan. Bu holat a g a rb o s h q a analizatorlarga 
quyi ch e g ara d a q o ‘z g ‘a tu v c h iia r t a ’sir ko'rsatishi orqali 
h a m b iro n a n a li z a t o r n i n g sezuvchanligini o 'z g a rtirish i 
m u m k in , degan u m u m iy xulosa chiqarishga olib keladi.
Y.N .Sokolovning tajribalarida q o ‘zglatuvchiga nisbatan 
muvofiqlashuvchi reaksiyaningsusayishi mumkinligi haqida 
dalillar t o ‘plangan edi. N e rv sistemasi sezgi a ’zolariga t a ’sir 
k o kr s a tg a n d a u l a r n i n g xususiyatlari n a fisroq n a m o y o n
b o l a d i . Bunda nerv modellari tanlab t a ’sir qiluvchi filtr 
v azifasini bajaradi. M u a y y a n paytda retse p to rg a t a ’sir 
q iluvchi q o ‘zg‘atuvchi ilgari tarkib topgan nerv modeli 
bilan m uvofiq k e lm ag an da taxminiy ta ’sirotni hosil qiluvchi

---

muvofiqlashtirish signallari vujudga kelishi m u m k i n . Va 
a k s in c h a , ilgari ta jrib a la rd a q o ‘llanilgan q o ‘z g ‘a tu v c h i 
taxm iniy t a ’sirotni y o ‘qotib q o ‘yishi e h tim o li h a m bor.
Chet ellik psixolog va fiziologlar sezgirlikni M en deln ing
q o n u n iy atig a asoslanib nasl bilan b o g l i q h o l d a tadqiq 
qilganlar. Speyder t a ’m bilish naslga b o g i i q d e g a n xulosa 
chiqaradi va 100 oilada buni sinab ko‘radi. M a ’lum otlarga 
q a r a g a n d a , o t a - o n a l a r b ilm a g a n t a ’m n i b o l a l a r i h a m
payqamaganligi n am o y o n b o ‘lgan.
I.P.PavIovning shogirdi P.K .Anoxin o ‘z in in g qirqyillik 
faoliyati davom ida org an izm intengrativ faoliyatining nozik 
m e x a n iz m la rin i o ‘rgang an . M u a llif o ‘z in i n g b ir q a to r
asarlarida funksional sistema nazariyasi m o h iy a tin i bayon 
qiladi, ya’ni o rg an izm d a faoliyat sistemasi m av jud b o ‘lib, 
u yopiq takrorlanuvchi fiziologik siklik tu z ilm a d a n iborat. 
Muallifning fikricha, o rg an izm n ing fu nk sional sistemasi 
organizm xatti-harakati reaksiyalarining fiziologik m exa- 
nizm ining prinsipial sxemasidan iboratdir. O rg a n iz m n in g
b a rc h a j a r a y o n la r i, x a tti- h a ra k a tla ri, v e g e ta tiv a k tiv la r 
agarda foydali 
Samara 
bilan tugallansa, u h o ld a u c h bosqich 
orqali bajariladi. M azk u r bosqichlar afferent, sin te z , q a ro r 
qabul qilinib bajarilishi u c h u n zarur b o ‘lgan h a ra k a tla r 
natijasi, ya’ni m odel hosil qilish y o ‘li bilan o ld in d a n aks 
cttirishdan iborat. Afferent, sintez bosqichi h a r q a n d a y
xatti-harakat akti rivojlanishining boshIang‘ich p o g ‘onasidir. 
U s h b u bosq ich t u g a g a c h , m u a y y a n x a t t i - h a r a k a t akti 
shakllanishining navbatdagi bosqichi boshlanadi. A y n a n shu 
bosqichda organizm xatti-harakatining uch asosiy masalasi, 
ya’ni ninia? qanday? va q a ch o n? bajarilishi hal qilinadi.
Afferent sintez b o sq ich , asosan, t o ‘rtta k o m p o n e n t
negizida sodir boMishi tajribalarda sinab k o ‘rilgan. U nin g 
asosiy jabhalari, e n g a w a l o d o m in a n t m otiv atsiya ( o ‘ta 
xohish) va unga ham roh hisoblangan em otsiyaning kuchliligi 
ha m d a barqarorligida nam o y o n b o lad i:
1. Organizmga q o ‘zg‘atuvchilarning m a ’lum bir t a ’siri.
2. Y o ‘naItiruvchi afferentatsiyaning mavjudligi.
3. Afferentatsiyaning m uayyan s h a rt-sh a ro itla ri.
4. Xotira apparatlari va mexanizmlari.

---

5. B ularn in g o ‘zaro t a ’siri quyidagi uchta neyrodina- 
m ik o m il orqali bajariladi: a) yo ‘nalgan!igi; b) neyronlarda 
q o ‘zg‘alishning konvergensiyasi ( to ‘yinishi); d) q o ‘zg‘alish- 
ning p o 's tlo q va p o ‘stloqosti tuzilm alarida qayta hosil b o k- 
lishi va tiklanishi.
6. Bu m e x a n i z m l a r n e rv s is t e m a s i d a tu rli q o ‘z- 
g ‘a lis h la r n i t o kp!ashga, birlashtirishga, solishtirishga va 
m a z k u r m u h itd a eng qulay xatti-harakat aktini bajarish 
u c h u n q a r o r qabul qilishga olib keladi.
7. M iya p o ‘stlog‘i hujayralarida q o ‘zg‘alishning k o n ­
vergensiyasi va ularni solishtirish jarayoni butun miya b o ly- 
lab b u o ‘zaro t a ’sir natijalarining integratsiyasi harakat 
m a q s a d in in g shakllanishiga h a m d a uni unum liroq qaror 
tan la sh sari yetaklaydi.
K a t t a y a r i m s h a r la r n in g m u r a k k a b in te g ra tiv fao - 
liy a tin in g bosh1ang‘ich bosqichini turli q o ‘zgkatuvchilar 
bir n ey ro n id a g in a konvergensiyasi deb qarash m um kin.
K a t ta yarim sh arlarda maxsus ne yro n la r guruhi borligi 
sababli u lar tu rli- tu m a n q o ‘zg‘alishlarni qayta qabul qilish 
bilan c h e k la n m a y , balki miya p o ‘stlog‘ining p iram ida hu- 
j a y r a la r id a n akson orqali keluvchi efferent q o ‘zg‘alishlarni 
h a m q a b u l qila di. Bu esa o r q a m iy a p o ‘stlo q o s ti va 
p o ‘s tl o q d a g i k o ‘p lab a k s o n la r n e y r o n l a r n i n g vazifasi, 
y a ’ni siklik q o ‘zg‘alishni k o ‘p in c h a saqlab turish, o ‘ziga 
xos „ k u t i s h “ t o ‘plam ini saqlaydi. Shu bilan bir vaq tda 
p e riferik ishchi a'zolariga yuboriladigan buyruq nusxasini 
b u t u n m iya ga tarqalishini t a ’m inlaydi. Bir n e y ro n n in g
o ‘z id a g i e ffe re n t q o ‘z g ‘alish konvergensiyasi periferik 
r e ts e p to rla rd a n keluvchi afferent q o ‘zg‘alish bilan aksonga 
u z a ti lg a n b u y r u q nusxasi o lin g a n n atijalarni b a h o la sh
u c h u n shart-sharo itlaryaratad i. Evolutsiya jarayonida hosil 
b o ‘la d i g a n b ilish n in g n e y ro d in a m ik m e x a n iz m la rin in g
k a s h f etilishi h a r q a n d a y boMajak hodisalarni tahlil qilish 
va o l d in d a n bilishga asos b o l a d i .
K o ‘rish analizatori o ‘zaro bir-biri bilan alohida h o l g a n
o ‘t k a z u v c h a n periferik qism dan, p o ‘stloqosti va bosh miya 
yarim sharlaridagi kokrish markazlaridan iboratdir. Eshitish
214

---

analizatori havo to lq in la r in in g tebranishini qabul qiladi, 
ularning m ex anik energiyasini nerv h u jay ra sin in g q o ‘z- 
g'alishiga aylantiradi.
K o ‘rib o ‘tganimizdek, sezgilarning neyrofiziologik asosi 
j u d a m urakkab b o lg a n lig i tufayli uni a n c h a vaqt o ‘rganish 
lozim b o ‘lar ekan.
Sezgi tu rlarin in g psixologik tavsifi
Psixologiya fanida sezgilar u c h ta k a tta gu ru h g a ajratil- 
gan (eksteroretseptiv, prioretseptiv, interoretseptiv) bular, 
o ‘z navbatida, y a n a quyidagi turlarga b o ‘linadi:
1. K o4rish sezgilari.
2. Eshitish sezgilari.
3. Hid bilish sezgilari (eksteroretseptiv).
4. T a 'm bilish sezgilari.
5. Teri sezgilari.
6. M u s k u l- h a ra k a t (kinestetik).
7. Statik sezgilar (proprioretseptiv).
8. Organik sezgilar (interoretseptiv).
Ko‘rish sezgilari
Insonning rang va yorug'likni sezishi, k o 'rish sezgilari 
tarkibiga kiradi va seziladigan ranglar x r o m a tik , axrom atik 
turlarga boMinadi.
Psixofiziologik qonuniy atg a k o ‘ra, y o r u g ‘lik nurlari 
u c h b u r c h a k sh ish a p r iz m a orqali o ‘tib s in g a n d a hosil 
b o 'la d ig a n ran g la r xro m a tik ranglar, d e b ataladi. U la r 
kamalak ranglar hisoblanadi va tarkibiga qizil, zarg‘aldoq, 
sariq, yashil, havorang, k o ‘k, binafsha tuslarini q a m ra b
oladi. Biroq m azk u r ranglarning turlari, ko'rinishlari tabiatda 
xilma-xil va n ihoyatda ko‘pdir. O d a td a , o q rang, qo ra rang, 
kulrang va ularnin g turlicha ko‘rinishlari ax ro m a tik ranglar
deb nom lanadi.
Ko'rish sezgilari organi k o lz h isoblanib, u ko ‘z soqqasi 
va undan kelib chiqadigan ko'ruv nervlaridan tashkil topadi. 
K o‘z soqqasini tashqi tomirlar va to ‘r pardalari o 'ra b turadi.
215

---

Tashqi p a rd a n in g tiniq b o l m a g a n oq qismi sklera yoki 
qotgan, q a ttiq parda deb nom lanadi. Uning oíd tom oniga 
jo y la s h g a n b i rm u n c h a qavariq qism i tiniq m ug uzp ard a 
b o ‘lib, u n i n g oldingi qismi r a n g d o r parda deb ataladi. 
M azkur p a rd a n in g rangiga binoan, u n ing tovlanishiga qarab, 
o d a m la rd a k o ‘z k o lk, qora, sariq jilo beradi va ularni biz 
k o ‘k k o ‘z, q o ‘y k o ‘z, q o r a k o ‘z va h o k a z o deb ataym iz. 
R a n g d o r p a rd a n in g o ‘rta qismida y u m aloq teshik mavjud 
b o ‘lib, biz uni qorachiq deb ataym iz. Xuddi sliu teshik 
orqali k o ‘z ichiga y o ru g ‘lik nu rlari kiradi. K elayotgan 
y o ru g ‘lik nin g ozligi yoki ko'pfigiga qarab, qorachiqning 
kengayish yoki torayish jarayonlari yuzaga keladi.
Ko^zlarning uc hinchi pardasi t o lr parda deb nom lanib, 
u k o ‘z soqqasining deyarli butun ichki yuzasini qoplaydi. 
Q o ra c h iq bilan rangdor pardaning orqasida ikki tom oni 
q a v a riq , t i n i q j is m — k o ‘z g avhari jo y la s h g a n b o 'Ia d i, 
yorug‘lik nurlari u n d a t o ‘planib, so‘ng sinadi va to‘r pardaga 
n a r s a y o k i j i s m n i n g s u ra ti t u s h a d i . H a lq a s h a k ld a g i 
kip rik sim on m u skulnin g uzayishi yoki qisqarishi tufayli 
gavhar yo yassilanadi yoki qavariq holga keladi (jism ko ‘zdan 
u z o q l a s h t i r i l g a n d a g a v h a r y a s s i l a n a d i , k o ‘zga y a q in -
lashtirilganda esa u shar shakliga kiradi). K o‘z gavharining 
m a z k u r xossasi tufayli narsa xoh u z o q d a , xoh yaqinda 
b o l s í n , n arsa larn in g aksi gavhardan o ‘tib, so'ng t o ‘r par- 
daga tushaveradi.
K o ‘z soqqasining gavhar bilan t o ‘r parda o lrtasidagi 
b u tu n ichki yuzasi sh ishasim on jis m d e b no m la n u v c h i 
m axsus tin iq suyuqlik bilan q o p lan g a n b o l a d i . Bu t o ‘r 
parda rang va y o r u g lik n i sezish u c h u n m u h im ahamiyatga 
ega b o l i b , u n d a k o lruv nervining tarm oqlari joylashgandir. 
U shbu ta r m o q la rn in g uchlarida tay o q c h a la r va kolbachalar 
deb a ta ladig a n maxsus nerv hujayralari mavjuddir. Inson 
ko ‘z ining t o ‘r pardasida 130 miltionga yaqin tayoqcha va 7 
m i l l i o n g a y a q i n k o l b a c h a b o r d e b t a x m i n q i li n a d i .
K o lb a c h ala r y o rd am i bilan xromatik (kunduzgi) ranglar 
k o Lriladi. T a y o q c h a la r y o ru g lik n i yaxshi sezuvchan b o ‘lib, 
xira va q o r o n g ‘i paytlarda ham o ‘z funksiyasini bajaradi. 
ax ro m a tik ranglarni aks ettiradi.

---

T o ‘r pardaning eng sezgir joyi — sariq d o g ‘ning, asosan, 
kolbachalar bilan t o ‘lgan markaziy c h u q u rc h a s i hisoblanib, 
unga qaysi narsaning aksi tushsa, x u ddi shuni h a m m a d a n
ravshanroq k o ‘ramiz. Obyektga tik q arash natijasida, k o kz 
muskullari unga qaratiladi va aks ettiriluvchining surati sariq 
dog'ga tu sh a d i, bunday tarzdagi k o 'ris h t o ‘g ‘ridan ko'rish 
deyiladi. Agarda narsalarning surati sariq d o g ‘dan tashqarida 
b o ‘lsa, y a ’ni t o kr pardaning bu jo y id a rang va y o ru g lik n i 
s e z a d ig a n t a y o q c h a la r , k o l b a c h a l a r m av ju d e m a s, b u
k o ‘ruv ne rvining k o kz soqqasidan ch iq ish joyi b o ‘lib, u 
yorug‘likdan t a ’sirlanmaganligi u c h u n k o ‘r dog‘ deb ataladi.
O d a m k o ‘zi ranglarni ta x m in a n 380 m illimikrondan 
780 millimikrongacha uzunlikdagi t o ‘lqinlar t a ’sirida sezadi: 
1) 7 8 0 —6 1 0 qizil rangni; 2) 6 1 0 — 590 z a rg ‘a ld o q n i ;
3) 590 — 575 sariqni; 4) 5 6 0 —510 yashilni; 5 ) 4 8 0 — 470 
h a v o r a n g n i ; 6 ) 47 0 — 450 k o ’k r a n g n i ; 7) 450 — 380 
binafsharangni sezadi.