O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

o 'z
aksini 
to p a d i. Ayniqsa, k o ‘r ( k o kr m u siq a c h id a ), k a r, soqov, 
haykaltaroshlarda, vibratsiya sezgisi bilan s h u g ‘ullan uv chi- 
larda sezgirlik keskin ravishda oshishi mumkin. Psixolog Elen 
Killer hid sezgisiga nisbatan sezgirlikni m axsu s ravishda 
tadqiq qilib, hid sezgisida o'ziga xos xususiyatlar mavjud 
ekanligini dalillab bergan. M ashq qilish natijasida insonda 
sezgirlik oitib borishi tadq iq otchilar t o m o n id a n o 'rg a n il- 
gan b o l ib , u larq uyidagi ko'rsatkichlarda ifoda etiladi:
1) notekislik — 0, 0005 m m ; 2) b o ‘yash ( b o ‘yo q c h i) — 
180 — 40 gacha; 3) p o ‘lat quyuvchi poMatning rangidan 
q o t i s h m a n i i q d o r i n i 1 / 6 0 a n i q l i k d a b e l g i l a y o l a d i ;
4) rassomlar narsa hajmini — 1/150 m iq d o rd a o ‘zgarganini 
farqlay biladi; 5) uchuvchi ( m o to r ovozining o ‘zgarishi) — 
1300 d a n 1340 g a c h a aylanishini farqlay o la d i; 6) rim 
m ozaika ustaxonasida 20000 rang turi m avjud; 7) k o kr- 
larda — taktil, sezgi — pachiniyev moddasi yu q o ri; 8) k o ‘zi 
ochiq o d a m la rn in g q o ‘1 kafti va panja qismlarida 186 ta taktil 
r e ts e p to r i t a n a c h a s i m a v ju d ; 9 ) t u g ‘m a k o l r l a r d a esa 
t a n a c h a —270 ta; 10) kcyinchalik k o lr boMib qo lg an la rd a
b o l s a , tanacha — 311 ta ekanligi aniqlangan.
Shunday qilib, sensibilizatsiya hodisasida sezgirlikning 
ortishi quyidagilarga bog*liqdir:
1) organizmdagi uzoq muddatli, muayyan o ‘zgarishlarga;
2) m uvaqqat xususiyatli ekstra ta 's ir yoki fav q u lo d - 
dagi holat va vaziyatga;
3) yosh xususiyatlari, tipologik s h a ro itla r, e n d o k r i n
harakati, organizm ning u m u m iy holati, u n in g toliqishiga:
a) 
30 yo sh g a ch a yuqori darajaga e ris h is h m u m k i n ,
u n d a n keyin pasayish boshlanadi; b) nerv sis te m a s in in g
dinamikasi (B.M .Teplov tadqiqoti b o ‘yicha); d ) e n d o k rin

---

balansi (h o m ila d o r va b oshqa odam larda); e ) o r g a n iz m d a
funksional holatning buzilishi yoki insonning charchashiga;
4 )
f a r m o lo g i k t a ’s ir l a r ( a d r e n a l i n , f e n a m in , b e n -
c h id r i n — kuchayish; pilokarpin — pasayish)ga.
Sezgirlikning o ‘sishi k o ‘p jih a td a n subyekt ustanov- 
kasiga, nutqning ahamiyatliligi va nutq yo‘nalishiga bog'liq- 
dir. S ezgilarga b a g kishlangan e k sp erim e n ta l ta d q iq o tla r
quyidagi y o ‘nalishlarda olib borilgan.
1. Veber va Fexnerlarning „psixofiziologik q o n u n i“ ning 
ochilishida: qonunga muvofiq ravishda sezgilarning inten- 
sivligi q o ‘zg‘atuvchi kuchining logarifmiga proporsionaldir; 
q o ‘zg‘atuvchining kuchi geometrik progressiya bo ‘yicha ortib 
borsa, sezgilarning intensivligi arifmetik progressiya bilan ortib 
bo rad i.
2. G .E b b in g a u z n in g xotira yuzasidan o'tkazgan tad- 
qiqotlari negizida: eslab qolinadigan materialning katta yoki 
kichikligi, s o ‘zlarning hid bilish, t a ’m sezish sezgilari bilan 
b o g liq lig i, mashq qilish tufayli o d a m d a sezgirlikning ortishi 
o m illari yotadi.
3. G .G e lm g o lsn in g sezgi organlari to'g'risidagi psixo- 
logik ishlari va ishlanmalarida: k o ‘zni bosib, unga kuchsiz 
e lektr toki yuborilsa, k o ‘zda y o ru g lik sezgisi hosil boMadi; 
q u lo q q a elektr q o ‘zg‘atuvchisi bilan ta'sir qilinsa, tovush 
sezgisi vujudga keladi; ultrabinafsha ranglarining od am ga 
t a ’sir etish xususiyatlari m ujassamlashgan.
4. V .V u ndtning psixofiziologiyadagi sezgilar va hara- 
k atlar b o ‘yicha olib borgan izlanishlarida: ayniqsa, uning 
„ M u s k u l harakatlari t o ‘g ‘risida t a 'l i m o t “ , „Hissiy idrok 
nazariyasi materiallari“ , „Tabiatshunoslik nuqtayi nazaridan 
psixologiya“ , „In so n va hayvon ruhiyati t o ‘g‘risida m a 'r u -
z a la r “ , „Fiziologik psixologiya asoslari“ asarlarida m azkur 
g ‘o y a la r o ‘z ifodasini topgan.
5. P . P . L a z e r e v t o m o n i d a n yorugMik to n i m u a m -
m o s in in g o'rganilishida; q o ‘zg‘alishning ioni nazariyasi, 
o liy n e r v faoliyati m e x a n iz m i t a d q iq o ti, h a r a k a td a g i 
q o ‘z g ‘a t u v c h i g a n i s b a t a n h iss iy o r g a n l a r n i n g a d a p -
tatsiyalashuv t a ’limoti, k o'zni yorug'likka va qo ro n g ‘ilikka 
m oslash ish xususiyatlari, ko'zning t o ‘r pardasi xossalari, 
206

---

fiziologik organlarning sezgi psixologiyasi asosi ekanligi 
kabilar hal qilinadi.
6. 
E.N .Sokolov, S.V.Krovkov kabi tad q iq o tc h ila rn in g
o ‘tkazg an tajrib alaridan o lin g a n q o n u n i y a t l a r t a l q i n i d a :
ko ‘rish analizatorining sezgirligi, eshitish q o kzg‘atuvchisi 
t a ’sirida o ‘zgarishi; k o ‘rish sezgirligining b u n d a y o ‘zga- 
rishi eshitish q o ‘zg‘atuvchisining barqarorligiga bog'liqligi; 
kuchsiz tovush q o ‘zg‘atuvchisi k o krish analizatorining rang- 
ni aks ettirish sezgirligini oshirishi; eshitish q o ‘z g ‘atuvchisi 
sifatida m o to r shovqini yuborilsa, k o ‘zning farq ajratish 
sezgirligi zaiflashishi va hokazo ifodalanadi.
Sezgining ncyrofiziologik aso slari
Bilish jarayonlarini,- xususan, sezgilarni o ‘rg an ish d a n
a w a l shaxs psixikasining b a rc h a to m o n la ri b ila n u zviy 
bog'liqliklarni anglash, tushunish lozim. C h u n k i sezgilar 
idrok jarayonining tarkibiy qism i sifatida n a m o y o n b o ‘lsa, 
idrok in s o n n in g h ayotiy tajribasi, u n in g x o tira si b ila n
bevosita bog‘liqdir.
Psixologiya fanida va falsafada bilishning ikki b o sq ic h i, 
y a ' n i u n i n g h issiy ( s e z g i, i d r o k , t a s a v v u r ) v a a q l i y
pog ‘onalari m a v j u d ‘b o ‘l i b / b u m u m to z xususiyat sifatida 
m a ’lum. Aqliy bosqieh xotira, tafakkur, xayol j a r a y o n -
la rin i q a m r a b o lg a n b o ‘lib, o ‘z in i n g m u k a m m a i l i g i ,
yuksakligi, mahsuldorligi, ijodiyligi bilan oldingi b o sq ic h d a n
keskin ajralib turadi. Biroq bugungi k u n d a bilish b o s -
qichlarining miqdori, tavsifi psixologiya fani o ld id a tu rg a n
z a r u r v a z ifa la rn i b a ja r a o l m a y q o ld i. O n g d a r a j a l a r i
xususiyatlariga k o ‘ra bilishga oid q o ‘s him cha bosq ichlarga 
kuchli ehtiyoj sezadi. Xuddi shu bois bilishning harakatli 
hissiy, aqliy, ijodiy, tarixiy bosqichlarga (