O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

(lotincha —
adapto
m o sla n m o q ) dem ak, bu sezgi a ’zolarining taassurot 
k u c h ig a m o s la s h u v i n a tija s id a m u a y y a n se zg irlik n in g
o ‘zgarishidir. Adaptatsiya hodisasida sezgirlik ortishi yoki 
kam ayish i m u m k in . Kuchli t a ’sirdan kuchsiz t a ’sirotga 
o ‘tg a n d a , sezgirlik asta-sekin ortib boradi, t a ’sirot kuchay- 
gan d a esa sezgirlik kamayib boradi (ko'ruv, eshituv, hid 
bilish, teri-tu y u sh va hokazo).
O d a t d a , genetik nuqtayi n azard a n adaptatsiya u c h xil 
xususiyatli m an b a t a ’sirida vujudga keladi
1. Q o ‘z g ‘a tu v c h ila r n in g d a v o m li t a 's iri j a r a y o n id a
sezgilar t o ‘la y o ‘qo!ishi m u m k in . M asa la n , t a ’sir qilib 
tu rad ig an q o ‘zg‘atuvchi doimiy t a ’sir o ‘tkazaversa, bunday 
holda sezgi s o knib qoladi. Masalan, teriga biror narsa doimiy 
tegib tu rsa , b ora-b o ra u narsa sezilmay qoladi. Yoqimsiz 
hidli b ir joy g a kirib qolib, u z o q turib qolsak, birozdan 
s o ‘ng b u hidni bataniom sezmay qolamiz. O g l z d a biron 
narsani k o ‘proq ushlab tursak, t a ’m sezgisining intensivligi 
b o ‘sh a sh a d i.
D o im iy va harakatsiz qo‘zg‘atuvchining t a ’sirida k o ‘rish 
analizatorlarida to'la adaptatsiya hodisasi yuz bcradi. Bunday 
h o l a t d a q o ‘z g ka tu v c h in in g h a ra k a ts iz lig in i k o ‘rish re- 
t s e p t o r l a r i a p p a r a t i n i n g h a ra k a tc h a n lig i bosib ketadi. 
K o ‘z n in g h a r doini ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda harakat- 
lanib turishi ko'rish sezgisining uzluksizligini t a ’minlaydi. 
Q o ‘z g ‘a t u v c h i t a ’sirid an 2 — 3 so n iy a o ‘tgach k o 'rish
sezgisi y o ‘qoladi, ya’ni adaptatsiya hodisasi yuzaga keladi.
2. K u c h l i q o lzg‘a tu v c h in in g t a 's i r i d a h am sezgilar 
zaiflashishi m u m k in . Masalan, q o ‘l m uzdek suvga tiqib 
tu rilg an da doim iy sovuq q o ‘zg‘atuvchi ta ’sirida yuzaga 
kelgan sezgining intensivligi pasayadi. Qorong‘iroq xonadan 
j u d a y o r u g ‘ joyga kirib qolsak, bir kuchli y o r u g li k d a n
a w a l ig a ,,k o ‘r u b o l i b qolib, atrofimizdagi narsalarni ajrata 
o lm a y m iz . M a ’lum fursat o ‘tg an d an so'ng, ko‘rish ana- 
202

---

lizatorlarining sezgirligi keskin sur’a td a p a say a d i va biz 
m o 't a d i l k o 'r is h im k o n i y a t i g a ega b o ' l a m i z . K o 'r is h
sezgirligiga intensiv y o ru g ‘lik q o ‘zg'atuvchisi bilan ta'sir 
qilganda pasayishdan iborat hodisa yuz beradi va u yorug'lik 
adaptatsiyasi deb yuritiladi.
Ko'rib o'tilgan ikki turdagi a d a p ta tsiy a n i k o 'p in c h a
psixologiya fanida negativ adaptatsiya dcyiladi. C h u n k i har 
ikkala a d a p ta ts iy a d a a na liza to rla rn in g sezgirligi keskin 
pasayadi.
3. 
Sezgirlikni kuchsiz q o'zg'atuvchi t a ’siri ostida ortib 
borishini h am adaptatsiya deb atash a n 'a n a g a aylangan. 
A k sariy at sezgi tu r l a r i g a xos b o 'l g a n a d a p t a t s i y a n i n g
m azk ur turi pozitiv adaptatsiya deyiladi.
Q oron g'ilik adaptatsiyasida ko 'rish sezgirligi ortadi. 
Sokinlikka nisbatan adaptatsiya eshitish adaptatsiyasi zamirida 
yuzaga keladi.
Tibbiyot psixologiyasida negativ og ‘riq adaptatsiyasi- 
ning borligi to'g'risidagi gipoteza (ukolga, ignaga, issiq nur- 
lanishga nisbatan) d oim iy mavjudligi t a ’k id la n ib o'tildi.
A d aptatsiyan i hosil b o 'lis h xu su siyatlari t o 'g 'r i s id a
quyidagilar m a ’lum: a) taktil adap tatsiy a j u d a te z hosil 
b o i a d i ; b) ko‘z adaptatsiyasi uch u n bir n e c h a daqiqa; d) hid 
va t a ’m adaptatsiyalarining paydo b o l i s h i u c h u n u n d a n
ham uzoq vaqt talab qilinadi.
Adaptatsiyaning m u h im tom o n i s h u n d a k i, u kuchsiz 
qo'zg'alishni payqashga yordam beradi va kuchli q o ‘zg‘alish 
t a ’siridan sezgi a'zosini saqlaydi.
Adaptatsiyani quyidagicha tushuntirib berish m um kin:
l )ta y o q s i m o n hujayralarda joylashgan k o ‘rish pu rpuri ay- 
nib ketadi; 2) m iyaning po'stloq qism ida sezgirlikni pa- 
saytiradigan torm ozlanish bor; to rm o z la n ish esa boshqa 
joylarda qo'zg'alishni kuchaytiradi, natijada sezgirlik ortadi, 
buning oqibatida izchil o'zaro induksiya hodisasi ro'y beradi.
Analizatorlarning o 'z a ro m unosabati va m ash q qilish 
natijasida sezgirlikning kuchayish hodisasi r o 'y beradi, bu 
sensibilizatsiya deb ataladi. S e z g ila ro ‘zaro m u n o sa b a tin in g
fiziologik m exanizmi analizatorlarning m ark a ziy qism larida 
joylashgan bosh miya po'stlog'idagi q o 'z g 'a lis h irradiatsiya

---

h a m d a k o n s e n tr a ts i y a j a r a y o n la r i b o ‘lib h is o b la n a d i.
I.P .P a v lo v n in g t a ’lim otiga k o kra, kuchsiz q o ‘zg‘atuvchi 
b o s h m i y a k a tta y a r i m s h a r la r in i n g p o ‘s tlo g l ida o s o n
irradiatsiyalanadigan, y a ’ni oson yoyilib ketadigan q o ‘z- 
g'alish ja ra v o n in i yuzaga keltiradi. Q o ‘zg‘alish jarayoni- 
n in g irra d ia ts iy a si n atijasida b o s h q a a n a liz a to ria rn in g
sezgirligi ortadi. Kuchli q o ‘zg‘atuvchi t a ’sir etganda, ak- 
sincha, konsentratsiyaga moyil b o ‘lgan q o ‘zg‘alish jarayoni 
yuzaga keladi. O 'z a ro induksiya qo nuniga ko ‘ra, bunday 
q o ‘z g ‘a lis h jara y o n i bosh q a a n a liz a to ria rn in g m arkaziy 
qism larini torm ozlanishga olib keladi va natijada ularning 
sezgirligi pasayadi. Analizatorlar sezgirligining 
0
‘zgarishi 
shartli reflektor asosida, y a ’ni ikkinchi signallar tizimiga 
k i r u v c h i l a r t a ’siri bilan h am y u z a g a kelishi m u m k in . 
Sinaluvchilarga „lim o n dan n o r d o n “ , „zahardan a c h c h iq “ 
degan s o ‘zlarni talaftuz qilish bilan ularning k o lzlari va 
tillarida elek tr sezgirligi yuzasidan o ‘zgarishni m aydonga 
keltiruvchi om illar qayd etilgan. Bunda haqiqiy limon va 
z a h a r b ilan t a ’sir qilinganda hosil bo'ladigan q o ‘zg‘alishga 
o kx shash o ‘zgarish m a ’lum b o ‘lgan.
Sezgi o rganlarining sezgirligini o ‘zgartirish q o n u n i-
y atlarini o 'z la sh tirib olganligimizga asoslanib, maxsus 
ravishda tan la n g a n q o 's h im c h a q o ‘zgkatuvchilam i qo'llash 
orqali m a ’lum bir retseptorlarni sensibilizatsiyalash, y a ’ni 
u la r n in g sezgirligini oshirish im k oniyatiga ega bo'lam iz.
Q o ‘z g ‘atuvchining birin-ketin analizatorga ta'siri bilan 
a n a liz a to rla rg a xos sezgining p a y d o b o ‘lishi sincsteziya 
d e y ila d i. Sinesteziya >omoncha birgalikda sezish degan 
m a ’n o n i anglatadi. Sinesteziya hodisasini har xil turdagi 
sezgilarda kuzatish mumkin. Kolrish va eshitish sinestcziyasi 
h a m m a d a n k o 'ra k o 'p ro q u c h ra b turadi, b u n d a tovush 
q o ‘zg‘atuvchilarining t a ’siri bilan o d a m d a ko'rish obrazlari 
vujudga keladi. Bunday tabiatli sinesteziyalar har bir odam da 
o 'z ig a xos ravishda kechadi, lekin ular har qaysi shaxs 
u c h u n m u a y y a n d a r a ja d a d o i m i y boMishi k u z a tila d i. 
M a sa la n , ayrim bastakorlar Rimskiy-Korsakov, Skryabin 
kabilar „ ra n g n i eshitish“ qobiliyatiga, rassom Chorlyonis, 
B ehzod „rangli m usiqa“ iste'dodiga ega bo'lganlar. Eshitish 
204

---

v a t a ' m sinesteziya hodisasi k o ‘pincha „ o ‘t k i r t a 'm “ , „savlatli 
r a n g “ , „shirin t o v u s h “ , „ a c h c h i q s h a m o l “ , „ b a h a y b a t
o v o z “ , „ m o ta m s a ro o s m o n “ , „ q a lb o ‘rtar n a v o “ singari 
iboralarda o ‘z ifodasini to p g an b o ‘ladi. C h u n k i ularning 
mohiyatida ikkilanganlik xususiyatlari maxsus kuchaytirgich 
sifatida m u him aham iyat kasb etadi.
Sezgirlikni m ashq orqali rivojlantirib boriladi. Bunday 
0
‘zgarish kompensatsiya va faoliyat m a z m u n id a