O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

Cr C2 —
ikkinchi signallar sistemasi, C, — 
birinchi signallar sistemasi;
b) b irin c h i signallar s is te m a s in in g ikkinchi s ig n a lla r
s is te m a s i u s tu n lig i ( „ b a d i iy t i p “ ): 
C2 >
C, + M 
( m —
m azkur) tip n a m o y a n d a la rin in g borliqni e m o tsio n a l va 
obrazli bilish xususiyati jih a tid a n ajratuvchi belgidir;
d) „fikrlovchi tip“ mana b u n d a y ifodalanishi m u m k in :
C2 +
n
> C 
(ir-
mazkur tip namoyandalarini boshqalardan 
ajratuvchi olamga mavhum munosabatning xususiyati).
S h u n d a y qilib, shaxsning u yoki bu faoliyatiga tayyorligi 
sifatida yuzaga keladigan h a r qaysi yaqqol q o b iliy a tla r
tuzilishi o ‘z tarkibiga yetakchi va y o rdam chi, u m u m iy va 
maxsus nom dagi majmua sifatlarni q a m ra b oigan boMib, 
m urakkab tizim dan iboratdir.
Tekshirish uchun savollar
1
. Q o b iliy a t d e g a n d a n im a n i t u s h u n a s i z ?
2. Q o b ili y a tn i n g q a n d a y t u r l a r i m a v j u d ?
3. Q o b iliy a t, iste’d o d va t a l a n t n i n g m u n o s a b a tla rin i t u s h u n t i r ib
b e r a o la s iz m i?
4 . Q o b iliy a tla r n in g in so n f u o liy a tid a g i a h a m iy a tin i b a h o l a s h n i
u d d a la y s iz m i?
5
. Ijo d iy v a tc x n ik q o b il iy a t la r n i f a r q la y b ila s iz m i?

---

Beshinchi b o ‘lim
B I L I S H JARAYONLARI
X I I b o b
S E Z G I
Sezgi t o ‘g ‘risida umumiy tu sh u n ch a
Jaho n psixologiyasi fani m a ’lum otlarining ko ‘rsatishi- 
ch a , sezish od diy psixik bilish jarayoni hisoblanib, moddiy 
q o ‘zg‘atuvchiIarning m uayyan rctseptorlarga bevosita t a ’sir 
etishi orqali m avjud olam dagi narsa va hodisalarning ayrim 
xususiyatlarini, s h u n in g d e k , inson o r g a n iz m in in g ichki 
holatlarini aks e ttirish d a n iborat bilishning dastlabki bos- 
qichidir. Sezgi biosfera va ncosferada harakatlanuvchi jamiki 
n arsalarning, xoh m ik r o , xoh m akro tu zilis h id a n q a t ’i 
nazar, sezgi o rg a n la rig a ta'sir qilish n a tijasining sodda 
obrazlar, tim sollarning ayrim tarkibiy xususiyatlar sifatida 
aks etishidir. I n so n atrof-m uhitdagi m o d d a la r shaklini, 
h a ra k a tla r k o ‘r in i s h in i , ularning xossalarini o ‘ziga xos 
xususiyatlarini sezgi organlari yordam ida biladi.
Sezgilar t o ‘g ‘risidagi ilmiy t a ’limotlarga k o ‘ra narsa va 
ularning xossalari, tarkibiy qismlari, xususiyatlari, shakl- 
lari, harakati b irla m c h i hisoblanib, sezgilarning o ‘zi esa 
tashqi va ichki q o ‘z g ‘atuvchi!arning sezgi a ’zolariga t a ’sir 
k o 'r s a tis h in in g m a h s u l id i r . M a ’Iu m o tla rg a q a ra g a n d a , 
sezgilar m o d diy borliqnin g , voqelikning h aqqoniy tasvirini 
in ’ikos qiladi, b in o b a r in , moddiy olam q a n d a y k o ‘rinishga, 
shaklga, xususiyatga ega b o ‘lsa, ular xuddi shundayligicha 
o'zgarishsiz aks ettiradi.
Psixologiyada sezgilarning fiziologik asosini va mexa- 
niznilarini q o ‘zg‘atuvchin ing o ‘ziga m utlaq m os bo'lgan 
a n a liza to rla rta ’siri natijasidayuzaga kcluvchi asab jarayoni, 
uning tizimi, tuzilishi tashkil qiladi. Fiziolog va psixologlar- 
ning ta ’limotiariga k o kra, analizatoruch o 'z a ro uzviy uyg'un- 
likka ega b o ‘Igan tarkibiy qismlardan iborat. Sodda qilib ayt- 
ganda, m azkur tarkiblar quyidagi ketma-ketlikda tuzilgandir: 
190

---

1) t a s h q i k u c h -q u v v a tn i a s a b j a r a y o n ig a a y la n tir ib
beruvchi periferiya qismdan, y a ’ni retseptordan;
2) analizatorlarning periferiya qism ini markaziy q ism
bilan bog'lo vchi afferent (m a rk az g a intiluvchi asab tolasi), 
o ‘tkazuvchi asab y o ‘llaridan;
3) periferiya qismlaridan keluvchi nerv impulslari q ayta 
ishlanuvchi analizatorlarning m iya p o kst!og‘idagi q ism la ­
ridan iboratdir.
B o s h q a c h a aytganda, p e rif e r ik n e rv la rn in g u c h la r i 
(k o lz, q u lo q , teri, burun kabilar), t a ’sirotni eltuvchi (affe- 
rent), javob qaytaruvchi (efferent)’ nerv tolalari, a n a liz a ­
torlarning orqa va bosh miya m arkazlari analizatorini tashkil 
qiladi.
J a h o n psixologiyasi fa n i s o ‘nggi y u tu q la ri h a m d a
atam alariga qaraganda sezgilar q u y id ag ic h a tasniflanadi 
(ushbu tasniflanishning dastlabki k o 'rin is h i ingliz olim i 
C h .S h errin g to n g a tegishlidir):
1) tashqi muhitdagi narsa va hodisalarning xususiyat- 
larini aks e ttirish g a m o sla s h g a n h a m d a r e ts e p to r la r g a
gavdaning tashqi qismigajoylashgan sezgilar, ya’ni eksterio- 
retseptiv sezgilar (retseptorlar);
2) ichki a ’zolar holatlarini i n ’ikos etuvchi ham da retsep- 
torlari ichki a ’zolarida, to‘q im a la r id a joylashgan sezgilar, 
ya’ni interoretseptiv sezgilar;
3 ) g a v d a m iz va tanam izning holati h a m d a harakatlari 
haqida m a ’lu m o t beruvchi, m u sk u llard a , bogMovchi p ay- 
larda, m u sh aklard a joylashgan sezgilar, y a ’ni p ro priore- 
tseptiv sezgilar.
Birinchi tu rk u m sezgilarni k o ‘rish, eshitish, hidlash, 
teri-tuyush, t a ’m -m a za kabi tu rla r tashkil qiladi. K o 'rish
380 dan 770 g ach a millimikron diapazo n d ag i elektrom agnit 
nurlardan iborat jarayondir. Eshitish esa tebranish chastotasi 
16
d a n to 20000 gacha b o 'l g a n to v u sh t o l q i n l a r i d a n
iboratdir. K o ‘rish sezgilari bo sh m iy a p o ‘st!og‘ining o r q a
b o i a g id a joylashgan bo'ladi. E shitish sezgilari bosh m iy a
po'stlogMning tep a burmasi q ism id a n jo y egallagan. T e r i-
tuyush, harak at sezgilari bosh m iy a p o ‘stlog‘ini m arkaziy 
burmasi o rq a qism idan o ‘rin olgandir.

---

Endi s e z g ila r n in g tavsiflanishi, m o h iy a ti va un ing 
negizlari haqida fikr yuritamiz.
A .R .L u riy a n in g fikricha, intero retseptiv sezgilar asi 
m a ’nodagi sezgilar e m as, balki em otsiyalar bilan sezgilar 
o ‘rta sid a g i o r a l i q s e z g ila r sifa tid a n a m o y o n boMadi. 
Psixologiyada m a z k u r sezgilarning subyektiv ravishda paydo 
b o ‘lishi yetarli d a ra jad a chuqur o ‘rgani!magan, shu bois 
ular „ n o m a 'lu m hislar“ doirasiga kiritilgan. Ular to'g'risidagi 
bilimlar bilan tan is h is h , o ‘zgarishlarni tekshirish „kasallik- 
larning ichki m a n z a ra s i“ ni ifodalashda m u h im o 'rin tutadi. 
Ichki a ’z o la r n in g xastaligida vujudga ke luvchi m az k u r 
holatlar ichki kasalliklarni tashxis qilishda alohida ahamiyat 
kasb etishi tu rg a n gap (A.R.Luriya tadqiqotlaridan).
Bunday xususiyatli ixtiyorsiz sezgilar in sonda ju d a erta 
uyg‘onadi, shuningdek, ularning ifodalanishi ham o'ziga xos 
shakllarga ega. C h u n o n c h i, ular „oldindan his qilish“ sifatida 
paydo bo ‘lib, hatto inson ulami ta'riflab berish imkoniyatiga 
qodir emas, k o 'p in c h a ushbu kechinmalar tushda ayon berib, 
qaysidir kasallik xurujidan darak beradi, xolos.
Ular in s o n n in g kayfiyatida, e m o ts io n a l reaksiyalari 
o “zgarishida k o ‘z ga tash lanad i, shu tufayli bola xatti- 
harakatining keskin o ‘zgarishiga sabab b o i a d i . Chunki, bola 
o ‘z tana a'zolaridagi ichki holatlarning o kzgarishini anglash, 
sezish, his qilish uquviga ega emas, shu bois buni undagi 
xatti-harakatnin g u m u m i y o ‘zgarishidan sezish mumkin. 
Bu hodisaga m isol tariqasida quyidagi voqelikni keltirish 
mumkin: bola o ‘z ichki interoretseptiv sezgilarini namoyish 
qilish m a q s a d id a „ k a s a l “ b o'lib qo lg an q o ‘g ‘irc h o g ‘ini 
parvarish qila boshlaydi.
In tero retseptiv sezgilarning obyektiv aham iyati juda 
yuqori, c h u n k i u l a r ichki j a r a y o n la r n in g o 'z a r o o ‘rin 
alm ashish b a la n s in i t a ’minlab turish asosi hisoblanadi. 
Boshqacha aytg an d a, ularorganizmdagi jarayonlarni o'zaro 
o lrin a lm a s h ib tu ris h in in g gemostazi (barqarorligi) deb 
ataladi. I ch d a n p a y d o boMadigan signallar xatti-harakatni 
vujudga keltiradi, stress, z o ‘riqish, affekt holatlarini y o ‘qo- 
tishga, p a s a y tiris h g a , paydo b o l a y o t g a n m ayllarni esa 
qoniqtirishga y o ‘naltiradi. Oqibatda, ta n a ichki a'zolari 
192

---

faoliyatining izdan chiqish holati y u z berishi m um kin. S hu 
sababli tibbiyot psixologiyasida interoretseptiv sezgilar h a m
m u h im o ‘rin tutadi. Somatik va visperal jarayonlar, ru h iy
h o latla r o 'rta s id a g i m u n o s a b a tla rn i o ‘rganish im k o n in i 
yaratadi.
K .M .B ikov, V.N .Chernigovskiylar to m o n id an in te ro - 
tseptiv sezgilarning fiziologik m ex an izm lari interotsepsiya 
bilan birgalikda atroflicha o ‘rganilgan. Bularning barchasi 
shartli reflektor faoliyati m e x a n iz m la rid a n kelib c h iq q a n
holda sh arhlab berilgan.
Propriorctseptiv sezgilar t a n a dvigatel apparatining va 
g a v d a n i n g f a z o d a g i h o la ti t o ' g ' r i s i d a s ig n a lla r b i l a n
t a ’m inlab turadi. Ular inson h a ra k a tin in g regulatorini va 
afferent asosini tashkil qiladi.
Pcriferik retseptorlar m uskullarda, paylarda va b o ‘g‘im - 
larda joylashgan b o l ib , maxsus t a n a c h a shakliga cgadir. 
M azkur ta n a c h a la r Puchchini tan a c h a la ri deb ataladi.
T anachalarda vujudga keluvchi q o ‘zg‘atuvchilar muskul- 
larning taranglashuvi natijasida v a b o kg ‘imIar h olatining 
o'zgarishida, nerv tolalari y o r d a m id a o rq a miyaning o rq a
ustunidagi oq suyuqliklargayetkaziladi. Q o ‘zg‘ovchilar Bur- 
dak va G oll yadrosining quyi b o ‘lim lariga yetib keladi va 
undan p o ‘stloq osti tugunlaridan o ‘tib, bosh miya katta yarim- 
sharining q o r o n g ‘ilashgan z o n a sid a o ‘z harakatini y a k u n - 
laydi.
Proprioretseptorlar h arak atn in g afferent asosi ekanli- 
gini A .A .Orbeli, P.K .Anoxin ( h a y v o n la rd a ) , N .A .B e r n -
shteyn ( o d am lard a ) o ‘rganganlar.
Psixologik m a ’lumotlarga k o ‘ra, gavdaning fazodagi 
holati sezgirligi statik sezgilarda o ‘z ifodasini topadi. l i n i n g
markazi ichki quloq kanallarida jo y la s h g a n boMib, o ‘zaro 
bir-biriga pe rpendikulär b o 's h liq d a tu ta sh holatda yotadi. 
M asa la n , b o sh holatining o ‘zgarishi quyidagi s x em aga 
binoan am alga oshadi:
a) o ‘zgarish endolimfa suyuqiigiga b o g i i q q o ‘zg‘aladi;
b) eshitish nervi;
d) v estibu lator nervi;
e) bosh miya p o ‘stlog‘ining c h a k k a bo'lmasi;
13 P sixologiya 
193

---

O miya apparatiga o ‘tadi.
V estibuiator sezgirlik apparati k o ‘rish bilan bevosita 
aloqada b o l i b , fazoni m o ‘ljallash ja ra y o n id a ishtirok etadi. 
Masalan, a v to m o b iln in g y o ‘ldan o'tishi (qatnovi), qalin 
o ‘rm onni kesib o ‘tish payti va hokazo. Xuddi shunday holat 
uchishda h a m yu z a g a kelishi m um kin. Patologiya holatida 
ha m xuddi s h u n d a y jarayonga duch kelinadi.
Ekstroretseptiv sezgilar modallikdan (5 tad a n ) tash- 
qarisi interm od al nospetsifik sezgi turkum lariga ajratiladi. 
Masalan, eshitish a ’zosi orqali bir soniyada 1 0 — 15 tebra- 
nishni sezish m u m k in , lekin quloq bilan emas, balki suyak- 
lar y o rd am id a (m iy a qopqog'i, tirsak, tizza uchlari orqali) 
payqash — vibratsiya sezgirligi deyiladi. M asalan, karlar- 
ning to v u sh la rn i id ro k qilishi, p ian in o n i ushlab turish, 
pol yoki m eb eln ing harakati kabilar. O datda, vibratsion sez­
girlik interm odal sezgi deb ham nom lanadi. Interm odalning 
boshqa bir k o ‘rinishi m a n a bunday holatda nam oyon bo ‘ladi:
a) hid, t a ’m va m a z a sezgilarida;
b) o ‘ta ku chli tov ushd a, okta yorug‘likda;
d) tric h em in a l, y a ’ni uch xil t a ’sirning uygkunlashgan, 
integrativ holati va shu kabilarda.
Sezgining o ‘ziga xos b o lm a g a n shakli — term ing foto 
sezgirligi, y a ’ni ranglarning nozik jilolarini ajratish hamda 
q o ‘l uchlari b ilan sezish orqali ro‘yobga chiqadi. Terining 
foto sezgirligi A .N .L e o n ty e v t o m o n i d a n k a sh f qilingan 
b o ‘lib, bu n a rsa k o kpgina holatlarga o q ilo n a yondashish 
imkoniyatini v u ju d g a keltiradi. Ushbu kashfiyot q o ‘l uchiga 
yashil va qizil rangli yorugMik yuborish orqali dunyo yuzini 
ko ‘rgan. Rang signallarining og‘riq q o ‘zg‘atuvchilar bilan 
munosabati qiyosiy jih a td a n olib qaralganda, insonni faol 
m o lj a l olish j a r a y o n id a uning q o l uchi terisiga kelib tu- 
shadigan ran g -n u rla rin i farqlashga o ‘rgatish m u m k in ekan.
Psixologiya fanida terining foto sezgirligining tabiati hali 
yetarli darajada o krganilmagan. Shunga q a ram ay, talamitik 
sistema va p o ‘stloq ostining qo‘zg‘alganida asab tizimi hamda 
teri e k to d e r m l a r i d a n kelib c h iq q an va atrofga yoyilgan 
rud im entlar—y o r u g klik sezish elem entlari maxsus sharoitda 
muvaffaqiyatli h a ra k a t qiladi. K o ‘p in ch a „oltinchi tuyg'u,

---

hissiyot“ sharofati bilan insonning ,,m a s o fa “ ni sezishi, k o ‘r 
od am lard a to'siqn i his qilishi ushbu ja r a y o n u c h u n yorqin 
misol b o ‘la o la d i. E h tim o l, y u z t e r i s i n i n g issiq havo 
to'lqinlarini idrok qilish, t o ‘siq o ralig‘ida m avjud b o ‘lgan 
to v u s h to M q in la r in i o ‘zida a k s c t t i r i s h t e r i n i n g foto 
sezgirligini ilmiy jih a td a n izohlashga m u a y y a n asos b o ‘lib 
xizmat qilishi m u m k in.
Sezgilarning umumiv qon u n iy atlari va sezgirlik
Sezgilar o ‘zlariga adekvat m o s b o 'lg a n q o kzg‘atuvchi- 
larni aks e ttirish shakllaridan biri h i s o b la n u v c h i bilish 
jarayonidir. K o ‘rish sezgisining adekvat q o ‘zg‘atuvchisi havo 
t o iq i n i uzunligi 380 dan 770 m illim ik ro n diapazondagi 
clekîrom agnit nurlanishidan iboratdir. Bu elektrom agnit 
nurlanishlar k o ‘rish analizatorlarida k o ‘rish sezgisini vu- 
j u d g a k e lt ir u v c h i a sab j a r a y o n i g a a y l a n a d i . E sh itish
sezgilarining te b r a n is h chastotasi 16 d a n 20000 g acha 
b o 'lg an tovu sh t o ‘lqinlari t a ’sirining retse ptorla rida aks 
etishidir. Taktil sezgilari mexanik q o ‘zg‘a tuvchilarning teri 
yuzasidan ta'siri natijasida hosil b o ‘ladi. Karlar uchu n alohida 
ahamiyatga ega b o ‘lgan tebranishni aks ettirish sezgilari 
n arsalarning tebranishlarini in 'ik o s qilish orqali yuzaga 
keladi. Boshqa turdagi sezgilar h a m o ‘zlarin ing maxsus 
q o ‘zg‘atuvchilariga egadirlar. Lekin sezgilarning turli k o ‘- 
rinishlari faqat o ‘zlariga xosligi bilan e m a s , balki um um iy 
xususiyatlari bilan h am tavsiflanadilar. Sezgilarning ana shu 
xususiyatlariga y a n a sezgi sifatlari, jadalligi, davomiyligi va 
fazoviy lokalizatsiyasi ham kiritiladi. Sifat m azku rsezgining
asosiy xususiyati b o l i b , uni boshqa sezgi turlaridan farq- 
laydi va u sezgi turi chegarasini o ‘zgartiradi. M asalan, 
eshitish sezgilari tovushning balandligi, tem bri, qattiqligi 
bilan farqlanadi, k o ‘rish sezgilari esa ran glarning quyuqligi, 
jilosi, tovlanishi, toni va shu kabilar bilan ajralib turadi. 
Sezgilarning sifat jihatidan k o ‘p turliligida m ateriya hara- 
kati shakllarining turli-tum anligining aks etishidir.
Sezgilarning jadalligi ularning m iqd o riy tavsifidan iborat 
b o 'lib , u t a ’sir qilayotgan q o ‘zg‘a t u v c h i n i n g kuchi va 
retseptorning funksional holati bilan belgilanadi.

---

Sezgilarning davomiyligi ularning vaqtinch a ekanligi 
bilan ifodalanadi. Sezgilarning davomiyligi ham sezgi a ’zo- 
larin in g f u n k s i o n a l holati b ilan , s h u n in g d e k , q o kzg‘a- 
tuvchining t a ’sir qilish vaqti hamda jadalligi bilan o ‘lchanadi.
Q o ‘zg‘atuvchi sezgi asosiga t a ’sir k o ‘rsatishi bilan darhol 
sezgi hosil b o l m a y d i , balki u bir q a n c h a daqiqadan keyin 
vujudga keladi. A na shu qisqa vaqt sezgining latent (yashirin) 
davri deb a taladi. Latent davri sezgi turlariga qarab har xil 
fursatda kechadi. Masalan, taktil sezgilari uchun latent davri 
130 millisoniya, og'riq sezgilari u c h u n esa 370 millisoniyaga 
to ‘g ‘ri keladi, m a z a - t a 'm sezgisi esa til yuzasiga ta'sir etil- 
gandan so ‘ng 50 millisoniyagacha vaqt oralig‘ida hosil b o ‘ladi.
Q o ‘zg‘atuv ch i t a ’sir k o ‘rsata boshlashi bilan q o lzg‘alish 
hosil b o ‘lm a g a n id e k , q o ‘zg‘atu v c h in in g t a ’siri t o ‘xtagan 
zahoti sezgi h a m y o ‘qolmaydi. V a h o la n k i, sezgilarning 
in ersiy a si ( s e z g i la r n i n g s a q la n is h i) t a ’s ir id a n keyingi 
hodisasi d e b ataladigan narsada n a m o y o n b o ‘ladi.
K o ‘rish sezgisi muayyan inersiyaga ega bo ‘lib, ko'rish 
sezgisining ta'siri to'xtashi bilan d arh ol y o ‘qolib ketmaydi. 
Q o ‘zgka tu v c h in in g ta'siri izi k e tm a-k et keluvchi obrazlar 
deb ataladigan hodisa sifatida saqlanib qoladi. Psixologiyada 
ko‘zning t o ‘r pardasida rangni sezadigan u c h xil xususiyatli 
elem ent b o r d e b taxm in qilinadi. Q o ‘zg‘aIish jarayoni hosil 
b o l g a n d a , u la r toliqadi va sezgirligi a n c h a kamayadi. Qizil 
rangga qa ra b turganim izda ko‘z t o ‘r pardasidagi qizil rangni 
qabul q i lu v c h i e le m e n t b o sh q a la rg a n isb a ta n o r tiq ro q
toliqadi, s h u n in g u c h u n ko‘z t o ‘r pardasining xuddi shu 
joyiga qizil ra n g d a n so 'n g oq rang t a ’sir ettirilsa, qolgan 
ikkita qabul qiluvchi element ortiqroq sezgirlikka ega boMadi 
va biz k o ‘z q a ra sh im izd a ko‘kish rangni k o ‘ramiz.
Eshitish sezgilari ham ketma-ket obrazlarga ega bo'lishi 
m u m k in . C h u n k i quloqni bitiradigan qattiq ovoz yoki to- 
vush bilan birga yuzaga keladigan noxush sezgi, ya’ni bu 
,,quloq“ ning sh a n g ‘illashidir. Eshitish analizatoriga bir nccha 
soniya d a v o m i d a t a ’sir etadigan bir q a to r qisqa tovush 
im pulslaridan s o ‘ng u lar tutash holda yoki biroz pasayti- 
rilgan ta rz d a id ro k qilina boshlaydi. Agar bu tovushlarning 
ta ’sirini modellashtirish mumkin bo 'lg and a edi, ana shunday

---

hodisani kuzatish im koni yuzaga kelardi. Bu hodisa tovush 
impulsining ta 'siri to 'x tag an id an keyin u c h ra y d i h a m d a
tovushning impulsi jadalligi va davomiyligiga bogMiq ravishda 
bir necha soniya m obaynida davom etishi m u m k in .
Boshqa analizatorlarda h am xu ddi s h u n g a o lxshash 
hodisalarni kuzatish mumkin. M asalan, h a ro ra t, og ‘riq va 
m aza sezgilari h a m qo*zglatuvchining t a ’siri to 'xtagan dan
so'ng bir n e c h a soniya oralig‘ida d av o m etaveradi.
Sezgilaruchun q o ‘zg‘atuvchining fazoviy lokalizatsiyasi, 
q o ‘zgkatuvchining fazodagi o ‘rni bilan ifodalanadi.
Distant, y a 'n i masofa retseptori t o m o n i d a n amalga 
oshiriladigan fazoviy analiz bizga q o ‘zg‘atuv ch inin g fazodagi 
o ‘rni haqida m a 'lu m o t beradi. Kontakt sezgilar, ya'ni taktil, 
og'riq, maza sezgilari badanning q o 'z g 'a tu v c h i t a ’sir qila- 
yotgan joyida yuz beradi. Bunda o g ‘riq sezgilarining loka­
lizatsiyasi, y a ’ni b a dan da joylashgan o ‘rni, taktil sezgilarga 
qaraganda badanga anchagina tarqalgan b o l i b , u unchalik 
aniqlikka ega emas. Bu holatni vanada yaqqol namoyish qilish 
uchu n quyidagi k o ‘nsatkichlarni keltiramiz: 1 kvadrat mm 
teriga nisbatan barm oqlar 120, panja 14, kaft 15, ko'krak 
29, peshana 50, buru n uchi 100 m arta j o boMadi.
Lokalizatsiya psixik funksiyalarning b o sh miya katta 
yarim sharlari q o b ig 'id a g i m u ay y a n h u j a y r a la r n in g ishi 
bilan bog'lanishidir. Masalan, k o ‘ruv a n a liza to rin in g ishi, 
asosan, miya q o b ig ‘i ensa qismining faoliyati bilan bog‘- 
langan, eshitish analizatorining ishi e sa c h a k k a boMak- 
larining ishi bilan, teri-tuyush h a m d a h a ra k a t analizatorlari 
boMsa, tepa va e nsa b o llaklarining ishi b ilan bog'langandir.
Insonni q urshab turgan a tr o f -m u h itn in g holati t o ‘g‘- 
risida axborot beruvchi turli k o ‘rinishdagi sezgi a ’zolari 
o'zlari aks ettirmoqchi boMgan hodisalarga m uayyan darajada 
sezgir boMishlari lozim. Chunki sezgi m a z k u r hodisalarni 
o z m i-k o 'p m i an iq , ravshan aks ettirishi lozim . Binobarin, 
sezgi a'zolarining sezgirligi favquloddagi sha roitd a ta'sir, 
qilib, sezgi jarayoni hosil qilish im ko n iy atiga ega boMgan 
minimal darajadagi q o ‘zg‘atuvchi bilan belgilanadi. Shu bois 
s e zilarli y ok i s e z i l m a s d a r a j a d a s e z g i h o s il q ilu v c h i 
q o lzg‘atuvchining m inimal kuchi sezgirlikning quyi mullaq 
chegarasi deyiladi.

---

K u c h li m u tla q chegaradan zaifroq yoki kuchsizroq 
q o kzgka tu v c h i!a r quyi chegaralarni hosil qilmaydi, chunki 
ularning t a 's i r kuchi t o ‘g‘risidagi signallar bosh miya p o kst- 
log'iga b o rib yetm aydi. Bosh miya p o kstlog‘i har bir ayrim 
olingan ,,p “ m iqdordagi impulslardan hayotiy zaruriysini 
tanlab, s o ‘ng qabul qilib oladi. S h u n in g bilan birga, miya 
p o kstlogki o kz q o ‘zg‘atuvchanlik chegarasini oshirish yo'li 
bilan hosil qilingan barcha q o kzg katuvchilarni, ju m lad a n , 
ichki a ’z o la r d a n keladigan impulslarni ham ushlab qoladi. 
Vujudga k elgan b unday holat biologik jih atdan maqsadga 
muvofiqdir. C h u n k i, bosh miya katta yarimsharlari p o lstlog‘i 
b a rc h a k e la y o tg a n impulslarni q a bu l qilib oladigan va 
ularn in g h a m m a s ig a javob reaksiyasini biïdira oladigan 
o rgan izm ni t a s a w u r qilishimiz m u m k in emas. M a'lum ki, 
bosh m iya katta yarimsharlarining p o ‘stlog‘i organizmning 
hayotiy m an faatlarin i m uhofaza qilib turadi, shuningdek, 
o kz q o ‘z g ‘alish chegarasini oshirish bilan faollashmagan 
impulslarni p o kst!oq ostiga, ya’ni quyi markazlarga uzatadi, 
natijada o r g a n iz m ortiqcha reaksiyalardan xaios boMadi.
T eksh irish larnin g ko'rsatishicha, po'stloqosti impuls- 
lari o r g a n iz m u c h u n befarq emas. Masalan, tashqaridan 
t a ’sir q i l a y o t g a n x u ddi a n a s h u k u c h s iz p o 's tl o q o s ti
q o kzg‘a tu v c h ila r bosh miya katta yarim sharlari p o kstlogkida 
dom inant o kc h og‘iniyuzagakeltiradi va gallutsinatsiya hamda 
„ s e z g i la r n in g a ld a n is h ig a “ s a b ab b o ‘ladi. K asallangan 
o d a m la r quyi chegaradagi tovushlarni miyaga o ‘rnashib 
qolgan t o v u s h l a r t o ‘pIami sifatida qabul qilishlari m um kin; 
kuchsiz y o r u g ‘lik nuri har xil gallutsinatsiya k o ‘rish sezgi- 
lari hosil qilishi mumkin; terining kiyimga tegishidan vujudga 
kelgan taktil sezgilar n o to ‘g‘ri o ‘tkir teri sezgilarini yuzaga 
keltiradi.
Sezgilarning quyi chegarasi m az k u r analizatorlarning 
m utlaq sezgirligi darajasini aniqlaydi. M utlaq sezgirlik bilan 
sezgi chegaralarining m e ’yori o krtasida teskari mutanosiblik 
mavjud; sezgi chegarasining m e’yori qanchalik kichik bo ‘lsa, 
mazkur analizatorlarning sezgirligi shunchalik yuksak b o kladi.
M a z k u r m unosabatni quyidagicha ifodalash mumkin:

---