O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi



Yüklə 6,64 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə132/184
tarix05.10.2023
ölçüsü6,64 Mb.
#152484
1   ...   128   129   130   131   132   133   134   135   ...   184
14-PSIXOLOGIY-E-.G-Goziyev-2011-Darslik

X I
b o b
Q O B I L I Y A T L A R
Q ob iliy atlar t o ‘g‘risida tu sh u n ch a
Xaridor tovarlarni ko‘zdan kechirayotib, bir m a to d a n
ta y y o r la n g a n b ir xil to v a rg a h a r xil b a h o b e r a d i , b ir 
tikuvchini maqtaydi, ikkinchisiga e ’tiroz bildiradi. Sh un ing - 
dek, ularga b a ’zi tavsiyalarni ham beradi, tashqi ko'rinishi 
bejirim b o llishi, chidamliligi oshishi to ‘g‘risida m u lohazalar 
yuritadi, ya'ni ulardan biri xaridorni qoniqtiradi, ikkinchisi 
esa ijobiy b ah o olmaydi ha m . T alab alar h a r xil turdagi 
tanlovlarda, olimpiada va universiadada ishtirok etadilar, 
ulardan bittasi muvaffaqiyatga erishadi, hatto g ‘olib!ikni h am
q o ‘lga kiritadi. Bu psixologik rtodisa yoki voqelikni tahlil qilib 
k o ‘rish o rq a lig in a ta l a b a n i n g b ilim d a ra ja s i, q o b iliy a t 
k o ‘rsatkichi, muvaffaqiyat mexanizm i, m alaka yoki ko ‘nik- 
rnalar barqarorligi yuzasidan bir fikrga kelish m um kin .
Qobiliyatlar t o ‘g ‘risida u m u m iy tu s h u n c h a n i vujudga 
keltirish u c h u n ularga alo qado r omillar, tark ib la r b o ‘yicha 
ayrim m a ’Iumotlar keltirish m aqsadga muvofiq: a) q o b i­
liy a tla r s h a x sn in g p six o lo gik x u s u s iy a tla r i e k a n li g in i ;
b) m azku r xususiyatlarga bilim, k o ‘nikma, m ala k a orttirish 
bilan erishilishi m um kinligini; d ) u s h b u xususiyatlarning 
o ‘zi bilim, ko‘n ik m a v a malakalarga taalluqli emasligini aytish 
kifoya. Yuqoridagi voqeliklaming tahlilidan kelib chiqiladigan 
bo'lsa, tovarga berilgan baho, tanlovlardagi muvaffaqiyatli 
yoki m uvaffaqiyatsiz d e g a n jih a tn i n g is h t i r o k e tis h ig a
asoslanib, shaxslarning qobiliyatlari yuzasidan q a t ’iy qarorga 
kelish m um kin. Psixologik tadqiqotlarning k o ‘rsatishicha, 
oliy t a ’lim jarayonida o kzlashtirish k o ‘rsatkichi b o ky icha 
„ o 'r t a m i y o n a “ talaba k eyinchalik bo rib ijobiy t o m o n g a
o ‘zgarishi, boshqa sohada yuksak natijalarga erishishi, hatto 
mutaxassisligiga yondosh ixtisoslikda o ‘zini k o ‘rsatishi ha m
m u m k in . T a ’lim va ijtimoiy tu rm u s h d a uquvsiz, „ yaroqsiz“ 
deb baholangan insonlar keyinchalik b iro n - b ir s o h a n in g
yetakchi mutaxassisi sifatida elga tanilishi, y u q o ri lavo- 
zimlarni egallashi, tadbirkor shaxs sifatida k a m o l topishi


hodisasi tajribada k o ‘p uchraydi. S huning u c h u n bilim, 
k o ‘n ik m a va malakalarni egallash jarayonida qobiliyatlar 
n a m o y o n b o ‘lsa-d a, lekin u la r faqat bilim , k o ‘n ik m a , 
malakalarga bevosita taalluqii emas, shu bois, ular bir-biri 
bilan o ‘zaro m unosabat va nuqtayi nazardan tahlil qilinganda 
q obiliyatlar bilan bilimlar, qobiliyatlar bilan k o ‘nikm alar 
m ohiyat, m aznuin, m a ’no jihatidan bir-biridan farqlanadi. 
U sh b u psixologik hodisa obrazli qilib aytilganda, bilim, 
k o ‘n i k m a , m a la k a la rn i m a s h q qilish o rqali eg a llan sa , 
q o b i l i y a t l a r s h a x s n in g ru h iy o la m id a g i hali r o ‘yobga 
ch iqm ag an imkoniyatlaridir. Masalan, o'quvchining o ‘qishga 
kirishi u mutaxassis sifatida kasbiy kamolot uchun imkoniyat 
tarzida gavdalansa (uning intilishi, obyektiv va subyektiv 
m u h it, salomatligi va boshqalar), shaxsning qobiliyatlar! 
kasbiy b ilim , ko ‘n ik m a v a m alak alarn i egallash u c h u n
im k o n iy a ti sifatida n a m o y o n b o ‘ladi. Kasbiy b ilim va 
k o ‘n ik m alar egallandimi yoki y o ‘qmi, imkoniyat ro ‘yobga 
c h iq d im i yoki ushalm agan orzu sifatida qolib ketdimi — 
bulam in g barchasi ko'pgina omillar va sharoitlarga bogliqdir. 
M asalan, atrof-muhitdagi odam lar (oila, maktab, m ehnat 
jam o a si a ’zolari, jamoatchilik) shaxsning u yoki bu bilim 
h a m d a k o ‘nikmalarni egallashiga, o ‘qish, o ‘rganishiga, ularni 
tashkil qilish va m ustahkam lashga m as’uliyat his qilishi 
kabilar imkoniyatni ro‘yobga chiqarishning, uni voqelikka 
aylantirishning kafolatidir. Psixoiogiya metodologik asosining 
k o ‘rsatishicha, qobiliyatlar imkoniyatlar tizimidan tashkil 
to pg an b o ‘lib, u yoki bu faoliyatida zaruriy m ahorat darajasi 
hisobianadi. Masalan, insonda nam oyon bo'layotgan tasviriy 
sa n ’at qobiliyati uning rassom sifatida shakllanishiga kafolat 
bera olmaydi. Rassomlikni cgallashi uch u n maxsus ta'lim 
olishi, tabiatga o ‘zgacha munosabati, idrok qilish xayoloti, 
s h a x s i y f a z ila ti, s a lo m a tl ig i , m a t o la r , m o ‘y q a la m la r , 
b o ‘yoqlar, moslama asboblar va boshqalar muhayyo bo lish i 
lozim. Tasviriy san'at qobiliyatlari ta ’kidlab o ktilgan vositalar 
h a m d a shart-sharoitlar b o ‘lmasa, ilk ko‘rinishidayoq so'na 
borishi m um kin. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot pallasida bunday 
hodisalar son-sanoqsiz b o l i b o ‘tganligi hech kimga sir emas. 
180


Psixologiya fani bilim, k o 'n ik m a va m ala k ala rn i qobi- 
liyatlar bilan faoliyatning m u h im jabhalari ekanligini uqtirsa- 
da, aynan bir narsa ekanligini rad etdi, a m m o u la m in g
birligini e ’tiro f qiladi. S h u n in g u c h u n q ob iliy atlar faqat 
faoliyatda rokyobga chiqadi, lekin aynan shu qobiliyatlarsiz 
amalga oshirilishi amri m ahol faoliyat ko‘rinishlaridagina aks 
etadi, xolos. Agar shaxs rasm solishga hali o ‘rg an m a g an
b o ‘lsa, mabodo u tasviriy faoliyatning malakalarini uddalay 
olmasa, uning tasviriy s a n ’atga qobiliyati t o ‘g ‘risida gap 
b o lis h i ham m um kin emas. Bularning barchasi b o ‘lg‘usi 
r a s s o m n in g ish u s lu b i, u s u lla ri, rang m u n o s a b a t l a r i n i
qanchalik tez va oson o ‘zlashtirishida h a m d a borliqdagi 
g o ‘zallikni idrok qilish, t a s a w u r etishida yuzaga keladi.
0 ‘quvchida kasbiy bilim, k o 'nikm a va m alakalar tizimi, 
u la rn in g barqarorligi, s h a k lla n g an shaxsiy ish uslublari 
m a v ju d e m a slig ig a a s o s l a n ib , u la rn i j i d d i y t e k s h i r i b ,
k o'rm a sd a n turib, shoshilinch tarzda u n d a qo biliyatlar y o 'q
dcgan xulosa chiqarish o 'q itu v c h in in g q o ‘pol psixologik 
nuqsoni hisoblanadi. Bolalik davrida u yoki bu qobiliyatlar- 
nin g atrofdagi o d a m l a r t o m o n i d a n ta n o l in m a g a n l ig i , 
keyinchalik xuddi ana shu qobiliyatlari tufayli j a h o n d a s h o n -
shuhrat qozonishga m u sh a rra f bo'lgan j u d a k o ‘p a llo m a la r- 
ning nomi m a ’lum. M asalan, nisbiylik nazariyasi asoschisi 
Albert E ynshteyn, yangi g e o m e triy a y o ‘nalishi a s o s c h i ­
si N ikolay Lobachevskiy sh u la r jum lasidandir.
Qobiliyatlar bilim, ko‘n ik m a va m alak alard agina aks 
etm aydi, balki ularni egallash dinamikasi d a v o m id a n a m o -
yon boMadi. Faoliyat u c h u n za ru r b o ‘lgan bilim va k o ‘nik- 
malarni o ‘zlashtirish ja ra y o n id a yuzaga c h iq a d ig an farqlar 
qobiliyatlar to'g'risida m u lo h a z a yuritish im k o n in i beradi.
D e m a k , shaxs f a o liy a tin in g m u v affaq iy a tli a m a l g a
oshirish sharti hisoblangan, bilim k o ‘nikm a va m ala k ala rn i 
egallash dinamikasida yuzaga keladigan farqlarda n a m o y o n
boMadigan individual psix o lo gik xususiyat q o b i l i y a t l a r
d ey iladi. U s h b u xusu siy a tn i a n iq la s h u c h u n b a 'z i b ir
om illarn i tahlil qilish m aq s a d g a muvofiq: a) s h a x s n i n g
m u ay y a n sifatlari yig‘indisi belgilangan v a q t o r a l i g 'i d a
egallagan faoliyati talablariga javob bersa, u n d a m a z k u r


faoliyatga qobiliyati mavjuddir; b) inson shunday holatlarda 
faoliyat talabiga javob b e ra olmasa, psixologik sifatlar, y a ’ni 
qobiliyatlar mavjud emasdir. Lekin bu muayyan xususiyatga 
ega shaxs k o ‘nikma va m alakalarni egallay olmaydi, degan 
m a ’n o anglatmaydi, b iroq ularni egallash vaqti c h o ‘zilib 
ketadi, xolos.
S h u n d a y qilib, qobiliyatlar individual psixologik xusu- 
siyatlar b o ‘la oigani u c h u n : a) ularni shaxslarning mavjud 
b o s h q a xususiyatlariga, aqliy sifatlariga, xotira xislatlariga, 
x a ra k te r fazilatlariga, hissiy kechinmalariga va boshqalarga 
q a ra m a -q a rs h i q o ‘yish m u m k in emas; b) shuningdek, qo- 
biliyatlarni shaxsning m a z k u r xususiyatlari bilan bir qator- 
ga q o ‘yish, ularni ayniylashtirish ham n u q s o n la m i kel- 
tirib chiqaradi. T a ’kidlash joizki, fikr bildirilgan sifatlardan 
b a ’zi biri yoki ularning yig‘indisi faoliyat talablariga javob 
bera olsa yoki u l a r t a ’sirida vujudga kelsa, u holda shaxsning 
m a z k u r individual xususiyatlarini qobiliyatlar deb atash 
m u m k i n b o ‘ladi.
Q obiliyatlarning sifat va m iqdor tavsifi
Psixologiyada qobiliyatlar individual psixologik xusu- 
s iy a tla r sifatida t a ’riflanad i, a m m o bulling asosida bir 
i n s o n n i n g boshqa i n s o n d a n farqlab turadigan xislatlari, 
fazilatlari yotadi. S h u n in g u c h u n h a r bir shaxsdan bir xil 
natija, b ir xil sifat kutish m um k in emas, chunki insonlar 
o ‘z qobiliyatlariga kolra bir-birlaridan muayyan darajada farq 
qiladilar, binobarin, u la r o ‘rtasidagi farqlar sifat va m iqd or 
j ih a t d a n bir talay b o l i s h i m um kin. Qobiliyatlarning sifat 
tavsifi shaxsning qaysi individual psixologik xususiyatlari 
faoliyat muvaffaqiyatining majburiy shaiti sifatida xizmat 
qilishini anglatadi. U larn in g m iqd o r tavsifi esa faoliyatga 
q o ‘yiladigan talablarni shaxs qay y o ‘sinda bajarish imko- 
niyati mavjudligini bildiradi, y a ’ni m azkur inson b o s h q a ­
larga q arag and a m alaka, bilimlardan n e c h o g liq tez, yengil, 
puxta foydalana oladi.
Q o b i l i y a t n i n g x u s u s iy a tla r in i sifat j i h a t d a n ta lq in
q ilg a n da , shu narsa m a ’lum b o la d ik i, qobiliyat birinchi-
182


d a n , m aqsadga turlicha yoMlar orqali erishishga i m k o n
beruvchi ,,
0
‘zgaruvchan m i q d o r “ to 'plam i sifatida, ik k in - 
c h id a n , faoliyatning m uvaffaqiyatini t a ’m inlovchi s h a x s- 
ning individual psixologik xislatlarining m urakkab m a jm u a s i 
k o ‘rinishida gavdalanadi. M a s a la n , fakultet d e k a n a t i va 
0
‘qituvchilarjam oasi yuksak tashkilotchilik qobiliyatiga ega 
deyilgan. IV kurs boshlig‘i („ o q s o q o li“ ) M a h k a m d a m a n a
b u n d a y psixologik xususiyatlar m ajmuasini k o ‘rish m u m -
kin, c h u n o n c h i, ta s h a b b u s k o rlik , tala b c h a n lik , m e h r i -
bonlik, e ’tiborlilik, kuzatuvchanlik, tengdoshlarini tash xis 
qila olish lik, k a s h fiy o tc h ilik , jav o b g a rlik , h a m d a r d l i k ,
jozibadorlik, hamkorlik, sam im iylik, hissiy yaqinlik v a shu 
kabilar. M ahkam ning qobiiiyatini boshqa tashkilotchilarniki 
bilan qiyoslanganda uning qobiliyati koMami keng, negizi 
chuqurligi bilan boshqalarnikidan sifat jihatdan h a m ajralib 
turadi. Xuddi shu fakultetning III kurs boshlig'i ( „ o q s o q o ­
li“ ) A d h a m d a tashkilotchilik, uddaburonlik fazilatlari b o r, 
lekin faoliyatni amalga oshirishda o ‘zgalarga ta ’sir ko‘rsatish- 
d a m u tlaqo boshqa om illarga asoslanadi. S h un ing u c h u n
un ing tashkilotchilik qobiliyati b o sh q a psixologik xislatlar 
m ajmuasini tashkil qiladi, c h u n o n c h i, zaiflarga s hafqatsiz- 
lik, ja m o a a’zolariga tazyiq o'tkazishlik, amalparastlik, m a q -
tanchoqlik va boshqalar.
Keltirilgan misollardan k o ‘rinib turibdiki, u yoki bu 
faoliyatni amalga oshirishda o ‘zaro o'xshash yoki b ir-biridan 
farqlanuvchi turlicha q o biliyatlar turkum i ishtirok etishi 
m u m k i n c k a n . Bu p s ix o l o g i k h o d is a t a h l i l i d a s h a x s
qobiliyatlarining m uhim jab h a lari yaqqol ko‘zga ta s h la n a d i, 
ju m la d a n , shaxsdagi bir xislatning o 'rn in i boshqasi bosishi 
(lo tin c h a

Yüklə 6,64 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   128   129   130   131   132   133   134   135   ...   184




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin