O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qarang: Xalq so ‘zi, 2000-yiI, 28-iyun; 2000-yil, 17-noyabr.
2 Farididdin Attor Nishopur shahri yaqinidagi Kadikon qishlog‘ida, taxmin-
larga ko'ra 1119 yoki 1136-yillarda tavallud topgan. Shayx Rukiiddin xonoqosida
mujoxidat va riyozat bilan shug'ullangan. N ishopur madrasalarida tahsil ko‘rgan.
Makka, Misr, Iroq, Shorn shaharlarini kezib, so ‘fiy shayxlar kitoblarini o ‘rgangan.
SoTiylarning yirik arbobi darajasiga ko'tarilgan. U ning fikr-mulohazalarida shialik
ruhi sezilib turgani uchun Nishopur sunniylari shoirni kofirlikda aylab, m ol-
mulkini tortib oladilar va shahardan badarg‘a qiladilar. Buyuk shoir 1229-yilda
mug'ul istilochilari qo'liga asr tushadi. Ular uni chopib tashlaydilar. Attorning
diniy-falsafiy qarashlari «Ilohiynoma», «Asrornoma», «Musibatnoma», «Haydar-
noma». «Muxtornoma», «Xisravnoma», «Sharqul qalb», «Mantiqut tayr», «Bul-
bulnoma», «Ush-turnoma» kabi dostonlarida bayon etilgan.
185

---

cheksiz-chegarasizdir. Olam borlig‘i cheksiz kattalik va cheksiz 
kichiklik, kenglik va torlik, («kabz»), yoyilish va yig‘ilish, mux- 
tasarlik va mufassallik, zarar va foyda, yaratish va yo‘qotish, 
berklik va oshkoralik, qotish va suyuqlanish, tug‘ilish va o‘lish, 
tortilish va uzoqlashish birligidan iborat. Odamlar yashayotgan 
yer, bunday poyonsizlik, cheksizlik ummonida kichik bir xasga 
o‘xshaydi. Inson olam borlig‘iga qaraganda ming chandon kichik 
mavjudotdir. Lekin o‘sha yagona, bir butun olam borlig‘i ichra 
insonning o ‘rni va ahamiyati o'zgacha. Chunki inson borlig‘ida 
olam borlig‘ining, hatto olam yaratuvchisi — Xudo borlig‘ining 
barcha xususiyatlari o‘z aksini topgan. Tan va jon birligidan 
iborat bo‘lgan insonda Ollohning barcha fazilatlari, xislatlarini 
ko'rish mumkin. Shuning uchun ham Xudoni bilmoq uchun 
inson borlig‘ining turli-tuman xususiyatlarini bilmoq zarur, degan 
g‘oyani musulmon faylasuflari hukmiga havola qiladi. Turgan 
gapki, bunday g‘oyaning ilgari surilishi ayrim mutakallimlar- 
ning g‘ashiga tegadi.
Farididdin Attorning tushunturishicha, inson o‘zini tanimas 
ekan, demak, u Haqni ham tanimaydi. Inson o‘zligini tanimog‘i 
uchun, o‘zining kimligini bilmog‘i uchun, boshqa tirik mahlu- 
qotlardan tubdan farq qiluvchi buyuk mo‘jiza — aql-zakovatga 
ega. Ana o‘sha mo'jiza tufayli inson olamdagi hodisa va vo- 
qealarning qay biri yaxshiyu, qay biri yomonligini bilib oladi. 
0 ‘z manfaatlariga zid holatlami ko'rsa orqaga chekinadi. Qilgan 
xatolaridan xulosalar chiqarib, har bir qadamini o‘ylab bosadi. 
Hayotiga xavf-xatar solishi mumkin bo‘lgan holatlarni bartaraf 
etadi. Qiyinchiliklardan qanday qilib chiqish yo'llarini o‘ylab 
topadi. Aniqroq qilib aytganda, yuz berishi mumkin bo‘lgan 
dahshatli hodisotlar girdobidan inson o‘zidagi aql-zakovat vosi- 
tasida chiqib keta oladi. Mabodo inson aqli va imkoniyatlaridan 
foydalanmasa, ilk harakati chog'idayoq halok bo‘lar edi. Odam­
lar aql mash’alasi yordamida o‘zlarini ham, dunyoni ham turli 
badbaxtliklardan qutqaradilar. Suv ichida turib, unga g‘arq bo‘lib 
ketmaslik yo‘llarini izlab topish, insonning o‘zligini anglashiga 
borib taqaladi.
Attorning fikriga muvofiq, inson o‘zligini tanimasa, u chin 
inson darajasiga ko'tarila olmaydi. 0 ‘zligini tanimagan kishi
186

---

qurt-qumursqa, parranda-yu darrandaday gap: tug‘iladi, yey- 
di, ko‘payadi va o ‘ladi. Inson esa bu dunyoning tashvishlari- 
dan qutilishi, uning barcha lazzatlaridan bahram and bo‘lishi 
darkor. Bunday yuksak orzuJarga inson faqat bilim, ilm, ya’ni 
m a’rifat orqali erishadi. Alqissa, inson o ‘zligini m a’rifat yor­
damida taniydi1.
Farididdin Attorning e’tirof etishicha, olamdagi barcha hodi- 
salar, voqealar, narsalar biri ikkinchisi bilan bog‘liq, biri ik- 
kinchisiga ta ’sir o‘tkazadi. Ularning bari ayrimlik (yakkalik), 
xususiylik, umumiylik dialektikasi qonuniga bo‘ysunadi. Ayrimlik 
va umumiylik bir-biriga zid, ayni paytda biri ikkinchisi bilan 
bog‘liq kategoriyalardir. Chunki ayrimliksiz umumiylik, umumiy- 
liksiz ayrimlik yashay olmaydi. Har bir ayrimlikda umumiylik- 
ning, har bir umumiylikda ayrimlikning xususiyatlari mavjud2.
Olam va odam munosabatlarini ayrimlik, xususiylik, umu­
miylik dialektikasi chig‘irig‘idan o‘tkazib tahlil qilgan nishopur- 
lik alloma, ayrimlik inson fikr-mulohazalarini konkretlik tomon 
boshqarsa, umumiylik uni mavhumlik tomon boshqaradi, deydi. 
Ana shunday qarich bilan olam va odam orasidagi o‘zaro alo- 
qadorlikka nazar solgan o‘rta asr faylasufi, har qanday zamon- 
ni ayrim, yakka kishi o‘zgartiradi, deb qarash mantiqqa xilofdir, 
deydi. Lekin yakka kishi, ya’ni yakka shaxs umumiy voqealar- 
ning ko‘zga tashlangan tomonlarini o‘zgartirishga qodir. Yakka 
kishi olamdagi voqealarni o‘zgartirishi uchun vaziyat pishib 
yetilishi darkor. Olamdagi voqealar yakka kishi, ya’ni shaxs 
turtkisi bilan o‘zgarishi mumkin, degan g‘oyani faylasuflar 
e’tiboriga havola qiladi. Aniqroq qilib aytganda, o'rta asr sha- 
roitida Farididdin Attor inson olamdagi tirik maxluqotlar ichida 
bunyodkorlik, yaratuvchilik xususiyatlariga ega b o ‘lgan buyuk zot 
ekanligini isbotlashga harakat qildi.
0 ‘rta asr musulmon falsafasida insonning axloqiy pokligining 
eng muhim ko‘rsatkichi ishq-muhabbat, vafo va jafo ekanligini 
har tomonlama tavsiflash urf bo‘lganligi hech kimga sir emas.