O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Кузанский H. Сочинения. В двух томах. Т.1. М ., 1979, 155-bet.
87

---

lar va insonning bilish imkoniyatlari masalalari yechimi bilan 
bog‘liq. Uning fikriga ko‘ra, bilish jarayonida asosiy vazifa obro‘- 
e’tiborga sxolastik e’tiqod qo‘yish, unga sajda qilishni bartaraf 
etish bilan bog‘liq. «Hech kimning obro‘-e ’tibori meni 
boshqarayotgani yo‘q, agar u meni harakat qilishga ilhom- 
lantirayotgan bo‘lsa ham», — deb yozgan edi o‘zining «Sod- 
dadil aql haqida» asarida Kuzanskiy.1
Kuzanskiy «Soddadil donishmandlik haqida» nomli muloqot- 
larida esa obro‘-e’tiborga sajda qiluvchi sxolastik erkin, lekin sxo- 
lastikaga bog‘lab qo‘yilgan fikrlarni bir-biriga solishtiradi. Bunday 
e’tiqodni otga o‘xshatadi. Chunonchi, ot o‘z tabiatiga ko‘ra erkin, 
lekin o‘sha ot otboqarning unga beradigan yemishiga bog'lanib 
qolgan va otboqar beradigan yemishdan boshqa biror narsani 
yeyishga qodir emas. Kuzanskiyning ta’kidlashicha, inson mikroko- 
sm sifatida tabiatni bilish uchun zarur bo‘lgan barcha tabiiy 
qobiliyatlarga ega. Uning bilish imkoniyatlari aql yordamida amal- 
ga oshiriladi. Aql individuallik mahsuli bo‘lib, inson tanasining 
tuzilishi uning vujudga kelishi uchun asosiy shart vazifasini ba- 
jaradi. Insonda uch xil qobiliyat bo‘lgani uchun aql turi ham 
uch xil bo‘ladi: hissiyotga (his qilish, tasawur) asoslangan aql; 
idrokka asoslangan aql; fikr-mulohazaga asoslangan aql.
Insonning hissiy bilishi haqida fikr yuritgan Nikolay Kuzan­
skiy o‘rta asr fikrlash madaniyati an’analari doirasidan chiqib, 
voqelikni tajribaviy — empirik bilishni ham rad etmaydi. Hissiy 
bilishni aqlning eng cheklangan qobiliyati, deb tushunadi. Bun­
day qobiliyat, hatto hayvonlarda ham mavjud bo‘ladi. Lekin 
har qanday his-tuyg‘u, har qanday tasawur yordamida Xudo­
ni bilib bo‘lmaydi. Ular tabiatni bilish uchun vositadir, xolos. 
Kuzanskiy tabiatni bilish mumkinligiga hech qanday shubha 
bildirmaydi, o‘sha bilish jarayonining metodologik o‘q tomirini 
matematika, deb biladi.
N .Kuzanskiyning tushuntirishicha, fikr-mulohaza insonning 
oliy bilish qobiliyatidir. Insonning bilish borasidagi imkoniyat­
lari va ular orasidagi o‘zaro aloqadorlik mexanizmini har to ­
monlama tahlil qilgan Kuzanskiyning e’tirof etishicha, bilish 
jarayoni qarama-qarshi momentlar birligidan, chunonchi, bilin- 
gan tabiat va bilinmagan Xudo, his-tuyg‘u va idrok etishning