O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Italiyalik mashhur jamoat arbobi, siyosatshunos, tarixchi, harbiy nazariyot-
chi N ikolo di Bernardo Makiavelli 1449-yilning 3-mayida yurist oilasida dunyoga
keldi. 1498-yilda Florensiyada respublika e ’lon qilingach, o ‘n to'rt yil 0 ‘nlik
Kengashida kotib lavozimida -ishladi. 151-2-yi?da Ispaniya lashkarlari Medichilar
avlodini Florensiya taxtiga qaytargach, N.M akiavelli egallab turgan lavozimidan
chetlashtirildi va San-Kashonaga surgun qilindi. U 1527-yilda vafot etdi. Uning
ijtimoiy-falsafiy qarashlari «Tit Liviyning birinchi dekadasiga doir mulohazalar»,
«Davlatpanoh», «Florensiya tarixi», «Mondragara» asarlarida bayon etilgan.
98

---

Davlat hokimiyati yordamida kishilami birlashtirishni va mil- 
latning ezgu niyatlarini ro‘yobga chiqarishni o‘z zimmasiga ol- 
gan 
davlatpanoh, 
eng 
avvalo, 
taq d irn i 
o ‘z 
hukm iga 
bo‘ysundirmog‘i lozim. Taqdir ishlarimizning yarmigagina hukm 
o‘tkazadi, qolgan yarmini esa biz insonlarning o‘ziga qo‘yib 
beradi. Men taqdirni junbushga kelib, qirg'oqdan oshgan va 
daraxtlarni ag‘darayotgan, uylarni vayron qilayotgan, yerlarni 
yuvib tashlayotgan qahrli daryoga o‘xshataman, uning oldida ojiz 
odamlar dosh bera olmay, to‘rt tarafga qochib qoladilar, — 
deydi mutafakkir. Irodali, donishmand davlatpanoh esa uni o‘ziga 
bo‘ysundirishning uddasidan chiqadi, zero taqdir ayolga 
o‘xshaydi: ayol bilan murosaga kelish uchun uni urib, tepib 
turish kerak — u sovuqqonlik bilan ish tutadigan erkaklardan 
ko‘ra xuddi shunaqa erkaklarga tezroq bo‘ysunadi. Demak, davlat 
panohi bo‘lmish hukmdor kezi kelganda hisob-kitob va mulo- 
hazalami bir chetga yig‘ishtirib qo'yib, dadilroq, tavakkaliga ish 
ко‘rib turishi ham kerak.
Biroq tavakkalchilik bilan ish tutish hukmdorning asosiy 
fazilati bo‘lmasligi lozim. Chunki davlatpanohning asosiy maqsadi 
Italiyada qudratli markazlashgan davlatni barpo etish bilan bog‘liq 
ekan, uning xatti-harakati aniq hisob-kitob, iroda, sovuqqon 
mulohazaga asoslanmog‘i lozim. Bunday xatti-harakatlarsiz Italiya 
taxtini qo‘lga kiritib, ayniqsa, uning yaxlitligini saqlab qolib 
bo‘lmaydi.
Aslida respublika tarafdori bo‘lgan N.Makiavelli Italiyada bun­
day davlat tuzilishini vujudga keltirish bir kunlik ish emasligini 
yaxshi tushunardi. Mamlakatda respublikani shakllantirish uchun, 
eng avvalo, hokimiyatni qudratli monarx qo‘lida jamlamoq lo­
zim. Binobarin, monarxiya maqsad emas, maqsadga eltuvchi bir 
vositadir, xolos.
O ez saltanatining hududini muntazam kengaytirib borish 
uchun hukmdor o‘z quroliga yoki o‘zgalar quroliga, taqdir 
tuhfasiga (ya’ni qulay sharoitga) yoki g‘ayrat-shijoatga tayanmog‘i 
zarur. Bunda merosxo‘r hukmdor tomonidan boshqarilgan davlatga 
nisbatan bir uslubda, respublikaga nisbatan ikkinchi uslubda, 
aralash davlatlarga nisbatan uchinchi uslubda