O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

' Jaloliddin Rumiy. Ichingdagi ichingdadir. Toshkent, 1997, 148-bet.
2 Jaloliddin Rumiy. M a’naviy masnaviy. Birinchi jild. Birinchi kitob. Toshkent,
1999, 41-bet.
3 Jaloliddin Rumiy. Ichingdagi ichingdadir. Toshkent, 1997, 88-bet.
200

---

a ’zolari ishlamaydigan holatga kelib qoladi. Oyog‘i tekis yo‘lda 
yurolmaydi, ko‘zi ko'rmaydi, qulog'i so‘zlarni noto‘g‘ri eshi- 
tadi. Shunday ekan insonning barcha xatti-harakatlari aqlning 
sharofati bilan yuzaga chiqadi1.
Aql inson vujudida bir amir kabidir. Modomiki, vujud 
aqlga bo‘ysunsa, barcha ishlar tekis ketadi. Agar aksincha bo‘lsa 
hammasi izdan chiqadi. Shuning uchun ham inson aqlga itoat 
qilmog‘i, bosh egmog‘i darkor. Ayniqsa, aql ishlab chiqaruv- 
chi kishilar, olim -u fozillar gaplariga quloq solish, hatto 
muftilar har qancha fatvo bersalar ham, olimning fatvosiga 
quloq solmoq zarur. Agar odamlar aql hukmiga itoat qilma- 
salar ishlari doimo pushaymonlik va parishonlik ichida bo‘ladi, 
deb hayqiradi Rumiy2. 0 ‘z navbatida, ilm sohiblari bo‘lgan 
olim-u fozil kishilarni haqiqatparvar, qat’iyatli bo‘lishga da’vat 
etadi. Amir-u ulamolarga yaltoqlik qilib yurgan olim-u fozil- 
lardan nafratlanadi. «Olimlarning yomoni amirlarni ziyorat 
qilgani, amirlarning yaxshisi olimlarni ziyorat etganidir. Fa- 
qirning eshigiga kelgan amir naqadar xush va amirning eshi- 
giga borgan faqir naqadar noxushdir»3, deb yozadi. Rumiyning 
ta ’kidlashicha, agar olim amirlar soyasida, ularning rahnamo- 
ligida olim bo‘lishni o‘ylamasa, uning bilimi ibtido va intihoda 
Olloh uchun qilingan bo‘ladi. Uning tutgan yo‘li va ko‘rsatgan 
faoliyati savoblidir.4
Shunday qilib, Jaloliddin Rumiy o‘rta asr musulmon fal- 
safasida inson to ‘g‘risidagi fikr-mulohazalarni yangi bosqichga 
ko‘tardi. Uni bir butun ta ’limot, yaxlit sistema qilib rasmiy- 
lashtirdi. Inson va Xudo borlig‘i orasida o‘xshashlik borligini 
har tomonlama isbotlab berdi. Xudoni bilmoq uchun inson, 
awalo, o‘zining kimligini bilmog‘i zarur. Kim o ‘zini yaxshi 
bilsa, Xudoni shuncha ko‘p biladi, degan xulosaga keldi. In­
sonning joni bilan tanasi, joni bilan ruhi orasidagi o‘zaro 
aloqadorlikni tushuntirib berdi. Inson m a’naviy yetukligini ifo- 
dalovchi alomatlar, belgilar tizimini yaratishga harakat qildi.