O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Pahlavon Mahmud. Rubbiyat. Toshkent, 1962, 38-bet.
2 O'sha asar, 38-bet.
203

---

qiyin, shu boisdan kishilardan sadoqat axtarib o‘tirishning o‘zi 
befoyda, mabodo shunday odam topilsa, unga sadoqatli bo‘lish 
lozimligini ta’kidladi. Sadoqatsiz kishilardan sodiq itni afzal bildi. 
Insonda agar sadoqat bo‘lmasa, sodiq it saqlamoq ma’qulroqdir. 
Men, — deb yozadi mutafakkir, — sodiq insonning iti bo‘lishga 
ham roziman1.
Pahlavon Mahmudning fikriga asosan, axloqan barkamol in­
son hamisha o‘ziga, erishgan yutuqlarga tanqidiy nigoh tashlashi 
darkor. Xususan, eng avvalo, o‘zidagi kamchiliklami payqab 
olish, so‘ngra boshqalarning nuqsonlari haqida gapirish lozim. 
Boshqalardagi kichik nuqsonlarni bo‘rttirib, o‘zining faoliyati- 
dagi kamchiliklami yashirishga urinadigan kimsalarni qattiq 
qoraladi. O lz xatosini sezib, uni bartaraf etishga uringan, 
boshqalarning xato-yu kamchiliklarini kechiruvchi, o‘zgalarga 
muruwat ko‘rsatgan kishilarni olqishladi.
0 ‘rta asrning mashhur musulmon shoiri Pahlavon Mahmud 
chinakam barkamol inson tevarak-atrofida sodir bo‘layotgan ho- 
disa-voqealarga befarq tura olmaydi, zamonasining quvonch va 
tashvishlaridan yiroq bo‘lmaydi, deb tushuntirdi. Befarq, lo- 
qayd, el-yurt tashvishlaridan o‘zini olib qochuvchi kishilarni 
tanqid qildi. Xalq tashvishini o‘z dardi deb bilgan kishilarni 
har tomonlama ulug'ladi. Chinakam inson xalqdan hech qa­
chon ajralib qolmasligi zarur, degan fikrni olg‘a surdi.
XIV—XV asr musulmon faylasuflarining inson to‘g‘risidagi 
falsafiy fikrlari taraqqiyotida Temur va temuriylar davrining o'ziga 
xos o‘mi bor ekanligini ta’kidlamaslik nodonlik bo‘lur edi. Xuddi 
shu davrga kelib musulmon falsafasida o‘rta asrning teotsentrik 
tasawurlariga zid bo‘lgan yangi gumanistik fikr-mulohazalar vu­
judga keldi. Endilikda musulmon faylasuflari inson borlig‘i, ay­
niqsa, uning xulq-atvorida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar jara- 
yonini o‘rganishga e’tiborni qaratdilar. Bunday holatni Mova­
rounnahr, Xuroson, eronlik faylasuflar, xususan, so‘fiy (bu haqida 
biz keyinroq batafsil to ‘xtalamiz) ustozlar asarlarida yaqqol 
ko‘rishimiz mumkin.
Insonning o‘z ixtiyori o‘zining qo'lidami? Inson o‘z xulq-