O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qur’oni Karim. 3-sura, 31-oyat. Toshkent, 1992, 39-bet.
2 Qarang: Usm on Turar. Tasaw uf tarixi. Toshkent, 1999, 52-bet.
211

---

So‘fiylikning ilk axloqiy talablari, yo‘l-yo‘riqlarini belgilash- 
da, uning maqomatlari va tariqatlarini har tomonlama asoslab 
berishda Ma’ruf Qarxiy (815-yilda vafot etgan), Zunun Misriy 
(859-yilda vafot etgan), Boyazid Bistomiy (875-yiIda vafot et­
gan), Abdulloh Tustariy (896-yilda vafot etgan), Junayd 
Bog‘dodiy (909-yilda tug‘ilgan)larning xizmatlarini alohida 
ta ’kidlamoq darkor. Shunday qilib, IX asr boshlariga kelib, 
so‘fiylikning amaliyoti, asosan, shakllandi.
SoTiylarning fikriga ko‘ra, inson tanasida biri ikkinchisiga 
qarama-qarshi bo‘lgan ikki — rahmoniy va shaytoniy kuchlar 
mavjud. Inson barkamollik darajasiga ko‘tarilmog‘i uchun rah­
moniy kuchning o‘z tanasidagi shaytoniy kuchdan g‘olib chi- 
qishini ta ’minlash malakasiga ega bo‘lmog‘i darkor. Inson tana­
sidagi barcha shaytoniy qiliqlar, nafs, g‘azab, bilimsizlik bilan 
aloqadorlikda sodir bo‘ladi. Xususan, nafs insondagi xudbinlik- 
ning zaminidir. Xudbinlik esa faqat o‘z manfaati haqida o‘ylash 
kayfiyatini hosil qilishda muhim manba vazifasini bajaradi. Nafs 
balosiga giriftor bo'lgan kishi har qanday pastkashlik, axloqiy 
tubanlikdan tap tortmaydi, harom-xarishdan hazar qilmaydi, 
asta-sekin boshqalar hisobidan yashashga ko‘nikma hosil qiladi. 
Oqibatda, bunday kishilar zolim, berahm, riyokor bo‘lib shakl- 
lanadilar.
So‘fiylarning e’tirof etishlaricha, millatlar va elatlar orasida 
sodir bo‘ladigan turli mojarolarning zaminida ham nafs yotadi. 
Nafsni jilovlay olmaslik, mol-u dunyo to‘plashga hirs qo‘yish, 
ya’ni boylik to ‘plashga uzluksiz intilish inson tanasini o‘tkinchi 
Jazzat-u farog'at bilan ardoqlaydi. Bunday lazzat va farog‘at 
qarmog‘iga ilingan inson yirtqich hayvonlardek qutura boshlaydi, 
g‘azabi ortib boradi. Nafs va g‘azabning birlashib ketishi, inson­
da hayvoniy qiliqlarni yanada rivojlantiradi va rahmoniy fazilat- 
larni yemiradi. Natijada, bunday kishilar ma’naviy qashshoqla- 
sha boshlaydilar. Xuddi shuning uchun ham, so‘fiylaming fikriga 
muvofiq, inson nafsiga erk bermasligi, uni o‘z vaqtida jilovlay 
bilishi zarur. Nafsga erk bermaslik, uni jilovlay olish — ma’naviy 
yetuklik garovidir1.