O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

' Qarang: 
М ухам м адходж аев А. 
М и р ов озр ен и е Ф ар и диддина Аттора.
Душ анбе, 1974, 79-bet. И з истории средневековой восточной философии.
Воки, 
1989, 108-bet.
212

---

SoTiylik talablariga ko‘ra, nafs va g‘azabning kushandasi bilim- 
dir. Faqat chinakam bilim insonda hayvoniy qiliqlaming vujudga 
kelishining oldini oladi, insonni har qanday nomaqbulliklardan 
xoli qiladi. Inson chinakam bilimga ega bo‘lmog‘i uchun o‘zini- 
o‘zi boshqara bilishi, turli nomaqbulliklardan o‘zini tiya olishi, 
xususan, IX asr so'fiylaridan biri Abu Bakr ash-Shabliy ayt- 
ganidek1, yolg'on gapirmasligi, o‘g‘rilik va zino qilmasligi, ro‘za 
tutib, jonini qiynashi, jismini toza tutishi, boylikka intilmasligi, 
Tangrini ulug‘lab, doimo toat-ibodat qilishi zarur.» Ana shunday 
cheklashlar tufayli inson tanasi poklanadi, hissiyotlari nozik- 
lashib, turli hayvoniy qiliqlardan tozalanadi. Xulosa qilib ayt­
ganda, soTiylaming fikriga ko‘ra, nafs va jahl (g'azab) aqlga 
tobe qilinsa, inson turli hayvoniy qiliqlardan tezroq qutuladi. 
SoTiylar inson qobiliyatini nafsni tiya bilish malakasiga qarab 
uchta katta turkumga («martabai nafs», «martabai qalb», «mar- 
tabai ruh») bo‘ladilar2.
«Martabai nafs» turkumiga mansub kishilar tillarida Qur’oni 
Karim qoidalari, Hadisi Sharif talablariga rioya qilsalarda, amalda 
hissiyotga berilib, nafs qurboni bo‘ladilar.
«Martabai qalb» turkumiga ma’naviy yetuk, aqliy zukko kishi­
lar kiradi. Bunday kishilar hech qachon his-tuyg‘u ta’siriga 
berilmaydilar. Nafsni jilovlash malakasiga ega bo‘ladilar. Qur’oni 
Karim, Hadisi Sharif talablariga hamisha rioya qiladilar. Qalblari 
doimo ilohiy ruh bilan to ‘la bo'ladi. Ular boshqalardan 
rostgo‘yligi, adolatparvarligi bilan ajralib turadi.
«Martabai ruh» turkumiga mansub kishilar ilohiy kuch-qudrat- 
ga ega bo‘lib, odamlarda Olloh fazilatlari, xislatlarining qay 
darajada shakllanganligini kuzatib turadilar. Boshqacharoq aytga- 
nimizda, odamlar qiyofasidagi Xudo aksini o ‘rganadilar. Bun­
day kishilar halol-u poklikda yuksak darajaga ko‘tarilgan 
shayx-u avliyolardir.
Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, so‘fiylikning 
amaliyotiga ko‘ra, barkamol inson o‘z nafsini tiya oladigan, 
aql-farosatni har qanday hissiyotdan ustun qo‘ya biladigan,