aqlning yagona yetaklovchisidir. Mutafakkirning ta ’kidlashicha,
insondan tashqarida turadigan hech qanday ilohiy aql yo‘q,
bo‘lishi ham mumkin emas.
Feyerbax uchun inson, eng awalo, moddiy obyekt, falsa
faning
yagona munosib, universal va «oliy predmetidir». U in
sonni psixofiziologik mavjudot, deb tushuntirdi. Bunday g'oyani
olg‘a surgan mutafakkir Gegelning inson to‘g‘risidagi abstrakt
qarashlariga qarshi bordi. Ayniqsa, insonni Xudo yaratdi, degan
flkrni rad qildi. Feyerbaxning ishontirishicha,
insonni Xudo
yaratgan emas, aksincha, inson Xudoni yaratgan, Xudo obrazi-
ning o‘zi, inson ruhi proeksiyasidir, yohud «inson tabiatining»
begonalashuvidan boshqa narsa emas.
Gegelning inson to ‘g‘risidagi abstrakt
qarashlarini rad etgan
Feyerbax, uning dialektik iste’dodidan ham foydalanmadi. Bu
Feyerbaxning inson to‘g‘risidagi fikr-mulohazalarida ham namoyon
bo‘ladi. Gegelga qarama-qarshi o'laroq, Feyerbax «inson tabiati-
ni» belgilashda uning biologik tomonlarini ulug‘ladi. Boshqacha
aytganimizda, insonda insoniy fazilatlarni shakllantirishda va uni
rivojlantirishda biologik omillar rolini absolutlashtirdi.
Natijada,
inson faoliyatida his-tuyg‘uning ahamiyatini bo'rttirib ko‘rsatdi.
Individ faoliyatining sodir bo‘lish sabablari, odob, axloqiy nor
malar, ijtimoiy munosabatlar — bularning barchasi Feyerbax
tomonidan antropologik prinsip bilan o‘lchandi.
Feyerbaxning tushuntirishicha, inson olamni bilishga qodir.
Chunki unda olamni bilish uchun zarur bo'lgan barcha sezgi
organlari bor. U insonning sezgi organlarini
falsafaning olamni
bilish borasidagi organlaridir, deb ta’kidlaydi. Inson olamni na
faqat aql imkoniyatlariga, balki his-tuyg‘u ma’lumotlariga tay-
anib ham biladi. Chunonchi, hissiyot yordamida yaxshilikni,
yomonlikni,
bir ibora bilan aytganda, inson ichki olamida
bo'layotgan o‘zgarishlami bevosita yoki bilvosita sezadi. Chunki
hissiy bilish bevosita yoki bilvosita bo'lishi mumkin. Feyerbax
yozganidek, «Nafaqat tashqi, balki ichki,
nafaqat tana, balki
ruh, nafaqat narsa, balki «Men» sezishning predmetidir. Shu
ning uchun ham hamma narsani bevosita yoki bilvosita hissiy
bilish mumkin»1.
Dostları ilə paylaş: