O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Чернышевский Н.Г. Сочинения. В двух томах. Том 1. М ., 1986, 220-bet.
51

---

darajadagi aql o'zining faoliyat ko‘rsatishi, yaratuvchanligi bi­
lan faqat qabul qilish xususiyatiga ega bo‘lgan passiv aqldan 
tubdan farq qiladi.
Aristotel inson deb ataluvchi tirik mavjudotni, bir tomon- 
dan, «butun va bo‘linmas», deb talqin etgan bo‘lsa, ikkinchi 
tomondan, unga o‘ziga o'xshaganlar bilan yashashga mahkum 
etilgan «Siyosiy mahluq» sifatida qaraydi. U o‘zining «Siyosat» 
nomli asarida insonga quyidagicha ta’rif beradi: «....inson o‘z 
tabiatiga ko‘ra siyosiy mavjudotdir»1.
Aristotel odamning inson darajasiga ko'tarilishida jamiyat hal 
qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini alohida qayd etadi. Odamlar 
faqat jamiyatda inson bo‘lib shakllanadilar, axloqiy mavjudot 
bo‘lib tarkib topadilar. Lekin bunday tarbiya faqat adolatli dav­
lat sharoitida amalga oshishi mumkin. Haqiqiy adolat prinsiplari 
va normalari asosida yaratilgan qonunlar ustuvorligiga erishish, 
ularga amal qilinishini ta’minlash, fuqarolarda chinakam insoniy 
fazilatlarni tarbiyalaydi2.
Aristotelning fikriga muvofiq, odamlarni faqat moddiy farovon- 
lik emas, balki ijtimoiy adolat prinsiplariga rioya qilishi ezgulik 
tomon boshlaydi. U ezgulik deganda aql-zakovat bilan ish 
ko'rishni, mehribonlikni, mardlik, ochiqko‘ngillik, to ‘g‘rilik, 
xayrixohlikni tushunadi. Faylasufning e’tirof etishicha, kimki 
o‘zining xulq-atvori uchun javob bermaydigan holatda bo'lsa, 
bunday kishi o‘ziga-o‘zi xo‘jayinlik qila olmaydi. Bunday kim- 
salar insof, adolat va boshqa ezgulikka chorlovchi fazilatlardan 
benasib bo‘ladilar. Bunday qul o‘z tabiatiga ko‘ra boshqa kishi- 
ning irodasini ijro etadi, xolos.
Aristotel insonni olamdagi tirik mavjudotlarning toji deb 
tushuntiradi. Chunki, inson degan tirik mavjudotda rivojlangan 
intellekt mavjud, u nutq so‘zlash imkoniyatiga, yaxshilik bilan 
yomonlikning farqiga borish qobiliyatiga ega. «Tabiat insonning 
qo‘liga qarab intellektual va axloqiy kuch-quwat qurolini ber- 
di»3, deb yozgan edi u. Aristotel bunday fikr-mulohazalarni 
bayon qilish yordamida inson bilan hayvon o'rtasidagi farqni 
ko‘rsatib bermoqchi edi.
Aristotel odamlar o‘z tabiatlariga muvofiq aslida bir-birlari