O ’zbekiston respublikasi oliy va o ’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti

3-mavzu: MAKTABGACHA TA'LIM YOSHIDAGI BOLALARNl
RIVOJLANISHI VA TARBFYASI, KAMOLOTI
Reja:
1. SHaxsni rivojlantirish haqida tushimcha.
2. Bola shaxsini rivojiantirishda tarbiyaning roli.
3. Bolani tarbiyalash va rivojiantirishda faoliyatning roli.
4. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari va ularni tarbiyalash.
I. SHaxsni rivojlantirish haqida tushuncha
«SHaxs» - Icadrlar tayyorlash tizirpining bosh sub'ekti va ob'ekti. ta'Iim 
sohasidagi xizmatlaming iste'molchisi va ularni amalga oshiruvchidir. SHaxs -
muayyan jamiyatning a'zosidir. SHaxsning kamol topishida va uning xulqida ijtimoiy 
va biologik omillarning ta'sir kuchi hamisha ham bir xil boMavermaydi. CHunki 
uning xulqiga, munosabatlariga vaziyat ham ta'sir etadi. SHaxsning kamolga etishida 
nasl-irsiyat, ijtimoiy muhit, ta'lim-tarbiya muhim ahamiyatga ega. SHaxs qaysi 
jamiyatda yashasa, o’sha jamiyat hayotidagi qonun-qoidalarga asoslanib kamol 
topadi. Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo’ladi. U o'zining .xarakteri, 
qiziqishi, qobiliyati, aqliy rivojianganlik darajasi, ehtiyoj va mehnat faoliyatiga 
munosabati bilan farqianadi.
Rivojianish kishidagi jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jarayon bo’lib, u barcha tug’ma 
va ^allangan miqdor va sifat o’zgarishlarini o’z ichiga oladi.
Jismoniy rivojianish bo’yicha o’sishi, vazinning ortishi, sezgi a'zolarini 
mukammallashuvi, harakatlarni to’g ’ri boshqara bilish bilan bog’likdir.
Ruhiy rivojianishda esa kishi shaxsidagi psixologik sifatlar va belgilarning 
shakllanishi, emotsional irodaviy, bilish Jarayonida muhim o'zgarishlar ro'y beradi.
Bolaning ijtimoiy rivojianishi u ijtimoiy hayotda qatnasha boshlaganda uning 
xulqida, tevarak-atrofga bo’lgan munosabetida namoyon bo’ladi.
SHaxsning shakllanishi kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan ijtimoiy-tarixiy 
tajribani o’zlashtirish, ta'lim-tarbiya berish orqali amalga oshiriladi. Bu har xil 
faoliyatlarda yuzaga keladi. Bolalar egallashlari lozim bo’lgan mazmunni tanlash, 
uning egallab olishiga rahbarlik qilish kattalar tomonidan ta'lim-tarbiya jarayonda 
amalga oshiriladi. Tarbiya va ta'limning mazmuni, vositalari, metodlari, bolaning 
rivojianish jarayoni ularning yoshi bilan izohlanadi. Jumladan, kichik yoshdagi 
bolalar 
bilan 
ish 
olib 
borilganda 
ularning 
mustaqil 
hayotga 
butunlay 
moslashmaganligi hisobga olinadi.
Keyingi yosh guruhlarda maktabgacha yoshdagi bolaning mustaqilligi, 
moslashishi ancha oshib boradi. SHunga muvofiq tarzda ta'lim-tarbiyaviy ishlarning 
vazifalari, mazmuni, vositalari o ’zgaradi. Bolalarning maktabgacha yoshning oxiriga 
borib erishgan rivojianish darajasi ular bilan olib boriladigan ta'lim-tarbiya ishini 
murakkablashtirish imkonini beradi.
Ijtimoiy-tarixiy tajribani o ’zlashtirish faol ish jarayonida yuz beradi. Faollik 
bolaga xos xususiyatdir. Tarbiya jarayonidagi faollik asosida faoliyatning har xir 
turlari shakllanadi.
25

---

Ta lim-larbiya orqali amalga oshiriladigan faoliyatlarni maktabgacha yoshdagi 
bolalar birdaniga o'zlashlirib olmaydilar. iilarni bolalar tarbiyachi rahbarligida sckin- 
asta cgallab boradilar.
Bolalar hayotining birinchi yilidanoq I'aoliyatning eng oddly turlari undagi 
shaxsiy qobiliyallar. xususiyallar, tevarak-atrofga ma'lum bir munosabatning 
shakllanida asos bo'lib xizmat kiladi. Masalan, kattalarning bolalar bilan bo’ladigan 
hissiy. hissiy-predmetli munosabatlaridanoq bolada dastlabki ijlimoiy talabni vujudga 
kcitiradi, dastlabki harakat va tasavvurlar, ta'surotlar shakllana boshlaydi.
Harakat usullarini cgallab borish orqali bolada t'aollik rivojianadi. Ammo 
I'aollikning qay darajada rivojianib borishi irsiyalga hamda taqlidchanlik qobiliyatiga 
bog'liq. Bola hayotining dastlabki yillarida kattalar bilan bo’ladigan munosabati Va 
narsu-buyumlar bilan bajargan harakati asosiy Faoiiyat turi hisoblanadi. Bola bilan 
muomala kilish orkali kattalar ularni asta-sekin buyumlar olamiga olib kiradilar.
Mana shu yul bilan bola buyumlar bilan bo’ladigan Taoliyatning o'ziga xos 
tomonlarini cgallab boradi.
2.5 yoshdan key in buyumlar bilan bo’ladigan laoliyatda bolalar ancha yuqori 
ko’rsatkichlarga erishadilar va ularning o'yin hamda tasviriy faoliyatga o’tishlari 
uchun asos varatiladi. Kattalar tomonidan tashkil etilgan muomala munosabatlarida. 
t'aoliyatlarda o’z4)'zini anglab olishning dastlabki shakllari shakllanadi.
Mashg'ulotlardagi o'quv faoliyati orqali bolalar tevarak atrofidagi tabiat 
to'g'risidagi. ijtimoiy hayot, kishilar to'g’risidagi bilimlarni o'zlashlirib oladilar. 
SHuningdek ularning aqliy va amaliy bilimlliri kengayib boradi.
Agar ta'lim jarayonida 3-4 yoshli bolalar diqqati tabiat, kishilar to’g’risidagi 
konkrcl faktlarga qaratilsa, 5-6 yoshli bolalarga ta'lim berishda a.sosiy e'libor muhim 
bog’likliklar va munosaballarga, ulardagi oddiy tushunchalarni shakllantirishga 
qaratiladi. Bular orqali bolalarda tushunarli tafakkur rivojiantiriladi.
Kichik maktab yoshidagi bolalar uchun o’qish asosiy faoiiyat bti'lib qoladi va bu 
faoliyalni bolalar ijtimoiy ahamiyalli Faoiiyat deb anglay boshlaydilar. Bola o’zini 
maktab o'quvchisi deb tushuna boshlaydi.
Demak, bolani tarbiyalashda, uning rivojianishida faoiiyat etakchi rol o’ynaydi. 
Slluning uchun ta'Iim-tarbiya muassasalarida va oilada bolaning hayotini u turli-
26

---

tuman f'aoliyatlar bilan shug'ullana oladigan qilib tashkil ctish kerak. Bunga albatta. 
bolalar faoliyalining mazmunini boyitib borish, yangi bilim malakalarni singclirish 
mustaqilligini rivojlantirish bilan erishiladi.
Odam shaxsini shakllantirish bu tevarak-atrofdagi dunyoga. tabiatga, mchnatga, 
boshqa odamlarga va o’ziga munosabat sislemasini izchil o'zgartirish va 
murakkablashtirishdir. Bu uning butun hayoti davomida ro'y beradi. Bunda boialik 
va o’smirlik yoshi ayniqsa miihimdir.
Odamning shaxs sifatida rivojlanishi uning jismoniy va ma'naviy kuchlari 
birligida bar tomonlama va yaxlit amalga oshiriladi. Dunyoqarash, e'tikod, ma'naviy 
sifatlar, his-tuyg’ular (burch. vijdon, mas'uliyat, muhabbat) madaniyati aniq tarixiy 
ijtimoiy sharoitda yaratiladi va shaxsning shakllanishiga ta'sir. etadi.
SHaxs faoliyati muomalada shakllanadi hamda rivojlanadi. Agar odam ijtimoiy 
laoliyatning lurli xillarida: o’quv, ishlab chiqarish faoliyati va hokazolarda ishtirok 
etsa, bu faoliyat shaxsni rivojianliradi. lekin faoliyat odamni u yoki bu ijtimoiy 
munosabatlardan chegaralab qo’ysa, u yo shaxsning rivojlanishiga to'sqinlik qiladi, 
yoki uning rivojlanishini buzadi. SHaxsning etakchi xususiyatlari shaxsga, uning 
ichki dunyosiga tashqi ta'sir natijasida rivojlanadi. SHaxsning ma'naviy hayot 
mazmuni - bu shaxsning o ’z ichki ishining yakuni bo’lib, bu Jarayonda tashqi ta'sirlar 
qayta ishlanadi va o ’zlashliriladi.
Odamning rivojlanishi - bu miqdor va sifat o’zgarishi, eskining yo’q bo’lishi va 
yangifting vujudga kelishi Jarayoni bo’lib, uning manbai va harakatlantiruvchi 
kucPtlari shaxsning ham tabiiy, ham ijtimoiy tomonlarining ziddiyatli o'zaro 
aloqasida yashiringandir.
Odamning tabiiy tomoni uning butun umri davomida rivojlanadi va o’zgaradi. 
Bu rivojlanish va o’zgarishlar yosh xususiyatiga ega bo’ladi. SHaxsning ijtimoiy 
rivojlanish manbai shaxs bilan Jamiyatning ziddiyatli o’zaro aloqasida yashiringandir.
Maktabgacha pedagogika fani bu ziddiyatli o’zaro aloqani ochib tashlaydi va 
ulardan shaxsni shakllantirish uchun foydalanadi. Jumladan, bolaning odamlar 
hayotida ishtirok etish ehtiyoji bilan u intilishni amalga oshirish imkoniyatlari 
o’rtasidagi ziddiyat faoliyat sifatida o’yinning vujudga kelishi va rivojlanishiga 
hamda bolalardagi o’yin faoliyatida ijtimoiy xulq-atvor shakllari, ijtimoiy 
munosabatlar va hokazolarning shakllanishiga olib keladi.
SHaxsni shakllantirish tarbiya Jarayonida ro’y beradi, inson tarbiyasi uning xalq 
baxt-saodati yo’lidagi bunyodkorlik mehnatida, ijtimoiy hayotda, sotsial-iqtisodiy 
vazifalarini hal etishda namoyon bo’ladi.
timoiy miihi
L

---

Maktabgacha pedagogika tarbiyani ctakchi omit deb qaraydi. chunki bu 
to'pJangan ijtimoiy tajribani etkazish uchun yosh aviodga ta'sir ko'rsatishning 
maxsus uyushtirilgan sistemasidir. U oilada, bolalar bog’chasida, maktabda, mehnat 
Jamoalarida amalga oshirilib, turmushni, faoliyatni, muomalani tashkil etishga 
qaratilgandir.
SHaxsni shakllantirishga m u h it- ijtimoiy va tabiiy muhit katta ta'sir ko'rsatadi. 
Ijtimoiy muxit shaxsni rivojlantirishda ustun ahamiyatga ega: ishlab chiqarishnmg 
taraqqiyut darajasi va ijtimoiy munosabatlar xususiyati kishilar faoliyati va 
dunyoqarashi xususiyatini belgilab beradi.
Tabiiy muhit (iqlim sharoitlari, o'simliklar, hayvonot dunyosining ahvoli) ham 
shaxsning shakllanishiga ta'sir ko’rsatadi. Jamiyat tabiiy boyliklami muhofaza Icilib 
va ko’paytirib, kishilarini xayvontami, o’simliklami, suv havzalarini va bokazolami 
muxofaza etishga jalb kiladi, tabiat bilan faol muloqatda bo lish uchun keng 
imkoniyatlar yaratadi, bu esa o’z navbatida odamga har tomonlama ta'sir ko’rsatadi.
Irsiyat nishonalari shaxsni shakllantirishning ob'ektiv omillariga kiradi. Odamlar 
organizmdagi anatomik tuzilishni, flzioiogik harakatni, nwdda almashinuvi tipini. 
asab sistemasi tipi va qayishqoqligini (bula^ uning atrof-muhit ta'siriga beriluvchan 
qilib qo’yadit, asab reaktsiyalari jo ’shqinligi va tezligini meros qilib oladilar. Asosiy 
shartsiz reflekslar ham, xilma-xil faoliyat turlariga qobiliyatning alohida anatomik- 
fiziologik asoslari - qobiliyat nishonalari ham meros bo’ladi. Irsiyat qonunlari 
to’g’risidagi fan - genetika odamlarda yuziab turli kobiliyat nishonalari - mutlaq 
cshitish, favquiodda ko’rish xotirasi, g’oyat tez ta'sirlanishdan tortib nodir matematik 
va badiiy iste'dodgacha mavjud bo’lishini nazarda tutadi. 
«