M arkaziy
ta ’minot silsilasi
deb bino bo'yicha bitta issiqlik
m anbayidan tarqaladigan silsila tushuniladi. Bunda butun bino
yakka isitish qozoni orqali binoni isitadi. Markazlashtirilgan xuddi
shunday silsila esa bitta kichik issiqlik manbasidan bir necha
binolam i isitadi (2.5-rasm).
7К 7/
J V
L
J 4
,
Y
Y/A'OW'^
i
2.5-rasm .
M arkazlashgan issiqlik ta ’minotining o'm atilish tartibi:
1—tu m an markaziy isitish qozonxonasi; 2—isitish va shamollatish
silsilasi; 3—tashqi isitish tarm oq quvuri.
46
Markazlashtirilgan iisiqlik ta'm inoti silsilasi issiqlik manbasi
bo'yicha tuman miqyosidagi issiqlik ta ’minoti silsilasi va isitkichlar
silsilasiga bo'linadi. Tuman miqyosidagi isitish silsilasi tum anda
markazlashtirilgan isitish qozonlari orqali ta ’minlanadi. Isitgichlar
rsa elektr issiqlik markazidan ta’minlanadi. Shaharda asosan
issiqlikka bo'lgan talab uning iqlirn sharoitiga obodonlashtirish
darajasiga qavatli uylaming miqdoriga va bonolam ing hajmiga
bog'liq bo'ladi. Isitish va issiq suv bilan ta’minlashning asosiy sarfi
maishiy xizmat shahar turar joyi hamda havoni isitish va sovitish
uchun sarflanib, uning miqdori shahar bo'yicha 40
%
tashkil etadi.
Shaharda isitish silsilasiga bo'lgan talab yashash maydonining o ‘sib
borishini inobatga olib har bir kishi uchun 13,5 dan 22,5 m 2
issiqlikga bo'lgan talab 1,7 barobar oshishi mumkin. Binoning
obodonlashtirish darajasiga qarab issiq suvga bo'lgan talab bir yarim
barobargacha oshishi mumkin. Shahar issiqlik ta ’minotining asosiy
issiqlikni
ta ’minlovchi
manba
issiqlik
elektr
markazlaridir.
Markazlari bo'lib, issiqlik ishlab chiqarish bilan birgalikda elektr
energiyasi ham ishlab chiqaradi. Shahar issiqlik ta ’minotining
kclajakda rivojlanishi atom isitish markazlari evaziga to'g'ri keladi.
Bunda yoqilg'i sifatida atom yoki atom qozonlari bug'turbinali
isitish energiya markazlari o'm ini egallaydi va organik yoqilg'i
sifatida ishlaydi. Shahar issitish energiya markazlari
shahaming
aholi turar joy maskanlaridan tashqarida sanoat va kommunal
omborxona mintaqalarida joylashtiriladi.
Shahar issiqlik ta ’minoti uchun boshqa turdagi issiqlik
manbalari ham qo'llaniladi.
Ular quyosh energiyasi gioterma-
1 lergiya (yer osti issiq suvlarida
olinadigan issiqlik) ko'plab
rivojlangan xorijiy mamlakatlar AQSh, Fransiya, Shvetsiya kabi
mamlakatlardan isitish tizimi issiq suv va havoning sovitish tizimi
uchun elektr energiyasidan foydalaniladi.
Issiqlik beruvchi deb issiqlikni manbadan
iste’mol qiladigan
uskunalarga isitish tizimiga shamollatishga va issiq suv ta ’minotiga
uzatadigan tizim tushuniladi. Bizning mamlakatimizda issiqlik
ta ’minotida issiqlikni uzatish uchun suvdan foydalaniladi. Sanoat
tumanlarida yoki ayrim sanoat korxonalarda issiqlik uzatuvchi
sifatida suv va bug1 qo'llaniladi. Oxirgi paytlarga kelib, sanoat
korxonalarida har xil tem peratura darajasida suv yordamida yagor.:
issiqlik uzatish tizimi yaratilgan. Bunday usulning qo'llanilishi
issiqlik ta ’m inotida issiqlikni uzatishni tokomillashtiradi, kapital
mablag* sarfini kamaytiradi hamda foydalanishda qulayliklar
tug'diradi.
Iste’molchiga
bug‘
tarmoqlari
orqali
uzatiladi.
47
Ishlatilgan kandensat
quvurlari orqali issiqlik qozoniga bug'ni
qayta hosil qilish uchun uzatiladi. Turarjoy va jam oat binolari
issiqlikni ikkita quvurdan tashkil qilingan isitish tarm og‘i orqali
qabul qiladi. Birinchi quvurdan issiq suv iste’molchiga uzatiladi,
ikkinchi quvurdan esa foydalanilgan temperaturasi pasaygan suv
isitish markazi qozon xonasiga qaytib keladi. Suv bilan ishlaydigan
issiqlik ta ’m inoti tizimi ulanish turiga qarab ikki guruhdan tashkil
topadi: yopiq va ochiq holda.
Yopiq usuldagi issiqlik t a ’minoti
tizimida suv issiqlik tarm og'idan aylanib keladi. Bunda isitiladigan
m uhit sifatida uzatilayotgan issiqlik tarm oqdan isrof qilinishiga
yo‘l qo ‘yilmaydi. Ochiq silsiladagi suv isitish tirm og’idan foydalanib
aylanish jarayonida issiq suv sifatida iste’mol qilinishi mumkin.
Issiqlik
tarm og'i
o ‘tkazish
xususiyatidan
kelib
chiqib
halqasimon va tarmoqli guruhlarga bo'linadi. Tarmoqli tizim eng
oddiy bo'lib foydalanish uchun qulay va iqtisodiy jihatdan
foydalidir. Shunday bo'lishiga qaramasdan bu tarm oqning
eng
katta kamchiliklardan biri tarm oqning biror bir joyida talafot sodir
etilsa yoki ta ’mirlash ishlari olib borilganda tarm oq faoliyati
butunlay to ‘xtab qoladi. Halqasimon tarm oqda esa isitish uzluksiz
holda uzatiladi, ya’ni tarm oqning biror bir joyida talafot sodir
etilsa, iste’molchiga tarm oqning boshqa tam onidan foydalanish
imkoniyati mavjud bo'ladi. Shu sababdan halqasimon isitish
tarm og'i
ishonchli hisoblaniladi. Shahar bo'yicha yoki tum an
bo'yicha issiqlik uzatish tarm oqlarini loyihalanganda aw alom bor
tarm oqni qisqa masofada uzatishni inobatga olish lozim. Chunki,
bu turdagi tarm oqlam ing har bir qismining nafaqat tannarxi, balki
uni bunyod etish ham qimmatga tushadi. Halqasimon tarm oq
qanchalik
qim m al
bo'lishiga
qaram asdan
isiqlik ta ’m inotini
ishonchli darajada ta ’minlab zaxira
imkoniyatlarini paydo qiladi
ham da fuqaro muhofazasi imkoniyatlarini oshiradi. Halqasimon
tarm oqiar ta ’mirlash paytida
ularning uzluksizligini ta ’mirlash
maqsadida yonidan qo'shim cha ravishda tarm oqiar ham o'tkazilish
usulini qo'llash, ya’ni ularni juft holda tashkil etish, tizim ni
ishonchliligmi to'liq ta ’minlaydi.
Issiqlik tarm og'i uchun po'lat quvurlari qo'IIanilib, ulardan
issiqlik sarfini
saqlash maqsadida turli xil qoplamali himoyc
vositasi bilan quvum ing tashqi qismi himoyalanadi.
Isitish
tirm oqlari o'tish mumkin bo'lm agan va o'tish m um kin bo'lgan
tem ir-betonli
kanallar va kallektorlarda joylashtiriladi. Ayrim
hollardagina kanallarsiz yerda joylashtirilishi ham mumkin. Bunday
hollarda quvur tanasi asfalt qorishmasi bilan himoyalanadi.
48
Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda isitish tarmoqlari o'tish mumkin
bo'lgan
um um iy
kallektorlardan
boshqa
xizmat
faolyatiga
m o'ljallangan
kommunikatsiya
tarmoqlari
bilan
birgalikda
joylashtiriladi. Shaharlaming kelajakdagi rivojlanishini inobatga olib
ham da shaham ing turarjoy maishiy xizmat-xo'jaligi va sanoatini
to'liq elektr ta ’minoti bilan ta ’mirlashda yagona energiya uzatuvchi
elektr energiyasi o'm iga 3 turdagi energetika tarmoqlari, ular
elektr, issiqlik va gaz ta’minoti bilan almashtiriladi. Shaharlaming
kelgusidagi rivojlanishini qayta ta ’mirlanishini hisobga olgan holda
tuziladigan loyihalarda nafaqat texnologik jarayonlam i boshqarish,
balki injenerlik tarm oqlarini ham boshqarish ulam ing uzluksizligini
ta ’mirlash borasida markazlashgan boshqaruv organi tashkillashishi
ko'zda tutilib, uni yangi tizimdagi standart dasturlash yordamida
to 'liq
kompiyuter
orqali
boshqarishni
ta’mirlash
shahar
boshqaruvida yuqori samara beradi.
2.3. Yer osti injenerlik tarmoqlarini joylashtirish tamoyilkm
vz
ularni o'rnatish usullari
Yangi shaharlam i Ь аф о etish va amaldagi shaharlam i qayta
ta ’mirlashda uning asosiy elementini tashkil etuvchi yer osti
injeneiiik tarmoqlari faoliyatini inobatga olish m uhim ahamiyatga
ega. Chunki yer osti injenerlik tarmoqlarini loyihalashda shahar
ko'cha va yo‘l tarm oqlarining tuzilmasi, yirik iste’m olchilaming
joylarda tarkib topganligi, relyefning xususiyati va boshqa omillar
birinchi navbatda inobatga olinadi. Yer osti injenerlik tarmoqlari
shaham ing asosiy ko'cha va yo‘l tarmoqlari tagida joylashtirilishi
shahar maishiy xo'jaligida va hududni injenerlik obodonlash-
tirilishida katta ahamiyatga ega.
Yer osti injeneiiik tarmoqlari asosan shaham ing ko'cha va yo'l
tarm oqlari tagida joylashtiriladi. Ulam i joylashtirish tartib-qoidalari
shaharsozlik sohasini belgilab beruvchi QM Q — 94da talablari
asosida amalga oshiriladi. Ushbu m e’yoriy hujjatda yer osti
injenerlik tarm oqlarini shahar ko'chasining ko'ndalang kesimida
joylashish tartibi quyidagicha belgilangan: qurilish chizig'i bilan
qizil chiziq oralig'ida kabellar joylashtiriladi (aloqa, signal, telefon
va dispetcher kabi lar); ko'chaning qizil chizig'i bilan qatnov
qismigacha bo'lgan oraliqda barcha yer osti injeneiiik tarmoqlari
joylashtiriladi; K o'chaning qatnov qismi tagida hududdan hosil
bo'ladigan oqova suvlami qochirish quvuri joylashtiriladi.
49
|