Obodonlashtirish va transport

S el oqimiga qarshi kurashish vazifalariga quyidagilar kiradi:
a) sel oqimi harakatini o ‘z basseynida tashkil etish va 
boshqarish yordamida uning hajmini kamaytirish yoki cheklash;
b) sel oqimi paydo bo'lishi jarayonida sun’iy to ‘g‘rilagich 
inshootlar yordam ida irm oqlam i turli yo'nalishlarga burib yuborish 
bilan uning to'planishiga yo‘l qo'ymaslik;
d) sel oqimi kutiladigan yo'llam i oqimning vayronagarchilik 
kuchini kamaytirish maqsadida toshlardan tozalash;
e) maxsus inshootlar yordam ida shahar hududini, tem ir 
yo'llam i, avtomobil yo'llarini sel oqim idan himoyalash.
S u n ’iy inshootlar sel oqimini yo'naltiruvchi, o'tkazuvchi va 
ushlab qoluvchi turlaiga bo'linadi.
Scl oqimining halokatli natijalarini Shohim ardon fojeasi 
misolida yaqqol tasaw ur etish mumkin.
1.1.4. Karst
Karst yoki karst jarayon i
tog* jinslarining sizot suvlari ta ’sirida 
erishi, sho'rlanish darajasining ortishi yoki mexanik yuvilishidir. 
Buning natijasida yer qatlam ida bo‘sh joylar, g'orlar, vertikal quduq 
yoki voronka shaklida ochiq joylar paydo bo'lib, yer sirtining 
cho'kishiga va o'pirilishlarga olib keladi.
Karst tez eruvchi jinslar-ohaktosh, dolomit, bo‘r, gips, bundan 
tashqari ba’zi g‘ovaksimon jinslar, ya’ni lyossimon gruntlar mavjud 
joylarda shakllanadi.
10

---

Karstli vertikal quduqlam ing chuqurligi 2 m gacha va undan 
ortiq bo'ladi. 15 metrlik karstli voronkalaming diametri 5—20 m va 
undan ham ortiq bo‘Iadi.
Z.A.Makeyev tom onidan karst jarayonini, uning paydo bo‘lishi 
tezligi bo'yicha beshta kategoriyaga boigan:
1) juda o'zgaruvchan — 1 kv.km maydonda 1 yilda 5—10 ta 
vo гонка;
2) barqaror bo'lm agan —1 kv.km maydonda 1 yilda 5 tagacha 
voronka;
3) o 'rtach a barqaror — 1 kv.km 
maydonda 1-20 yilda lta
voronka;
4) barqaror — 20—50 yilda lta voronka;
5) juda barqaror — oxiiga 50 yilda yangi o'pirilishlar 
kuzatilmagan.
Shaharsozlik 
tajribasida 
karstli 
maydonlar 
quyidagicha 
baholanadi:
* qulay sharoitli hudud — karstsiz maydonli shahar hududi;
* noqulay sharoit — chuqur bo'lmagan karst kam uchraydigan 
va jarayonlar to'xtagan hududlar;
* alohidagi noqulay hududlar — chuqurligi 10 m dan oshadigan 
karst jarayonlari jadal bo'lgan, yer qatlamJarida bo'sh joylar mavjud 
hududlar.
Shahar hududni injenerlik tayyorgarligi ishlarida karstga qarshi 
kurash tadbirlari quyidagilardir:
• tashqi atmosfera suvlarini qochirishni tashkil etish;
• sizot suvlarini qochirish;
• yer sirtidagi voronka va quduqlam i yo'qotish (ko'mish);
• yer qatlamlaridagi bo'shliqlam i erimaydigan jinslar bilan 
to'ldirish;
• qurilishga qulaylik yaratish maqsadida hududni rejalash 
orqali o'pirilishlar va chuqqan joylami bartarf etish.
1.1.5. Zilzilaviy hududlarda qurilish
Zilzila — tabiiy ofat bo'lib, asosan yer qatlamining tektonik 
harakatlari 
natijasida yuzaga 
keladi. 
Kuchli zilzila 
nafaqat 
binolaming buzUishiga, shu bilan bir vaqtning o'zida yong'inlar 
paydo 
bo'lishiga, 
sun’iy 
suv 
inshootlari 
buzilib 
halokatli 
toshqinlarga, 
eneigetika 
tizimining 
buzilishi, 
oqibatda turli 
portlashlaiga sabab bo'lishi mumkin. YuNESKO 
m a’lumotlariga 
ko'ra, 
1925—1950-yHlar 
mobaynida 
sodir 
bo'lgan 
zilzilalar
11

---

vaqtida yer yuzi bo'yicha 350 mingdan ortiq odam halok 
bo'lgan, 10 milliard dollar atrofida moddiy zarar ko'rilgan. 
Yer sliarida har yili 300 mingdan ortiq zilzila yuz berib, 
ulam ing ko'pi kuchsiz yoki odam yashamaydigan tum anlarda 
bo'ladi. Ba’zan zilzila markazi aholi zich yashaydigan shahar 
va rayonlarda joylashgan bo'ladi.
Tarixda juda ko'plab insonlar va moddiy yuqotishlarga sabab 
bo'lgan dahshatli zilzilalar qayd etilgan. 1737-yilda Kalkuttada 
bo'lgan zilzila 300 mingdan ortiq insonni hayotiga zomin bo'lgan. 
1755-yilgi zilzilada esa Lissabon shaliri to'liq vayron bo'lgan. 1923- 
yilda sodir bo'lgan zilzila Tokio shahrida 300 mingdan ziyod binoni 
vayron qilib natijada, 100 mingdan ortiq inson halok bo'lgan. Eng 
dahshatli zilzilalardan biri 1956-yilda Mongoliyaning Rossiya va 
Xitoy chegaralari zonasida sodir bo'lib, tog'ning bitta chuqqisi 
ikkiga bo'lingan, 18 km 
uzunlikda kengligi 800 m bo'lgan 
chuqurlik paydo bo'lgan va 400 m balandlikka ega tog' ja^ga 
qulagan. Yer sirtida kengligi 20 m bo'lgan 250 km ga cho'zilgan 
yoriq hosil bo'lgan.
So'nggi yillarda M D H davlatlarida Ashxobod — 1948-y., 
Toshkent - 1966-y., Gazli —1978-y., Spitak — (30 mingdan ziyod 
inson halok bo'lgan) 1988-y. va xorijda Agadir (Marokko) — 
1960-y., Skople (Yugoslaviya) - 1963-y., Chili — 1971-y. va bjshq. 
bir nechta kuchli zilzilalar qayd etilgan.
Zilzila 
ayni bir joyda 
kam dan-kam , 
o'nlab 
va 
hatto 
yuzlab yillardan keyin qaytariladi va har qaysi zilzilaning 
o'ziga 
xos 
xususiyati 
bo'ladi, 
shu 
sababli 
inshootlam ing 
zilzilabardosh 
qilib 
qurishdagi 
tadbirlar o 'z samarasini beradi. 
Sodir bo'lgan zilzilalar oqibatini tahlil qilish asosida qaioi 
topgan bir qancha qoidalam i esa universal va 
foydali 
deb 
qarash mumkin.
10—12 ballik zilzila sodir bo'lishi mumkin maydonlarda 
qurilish qat’iyan m an etiladi.
Respublikamiz hududi seysmoaktiv zonada joylashgan bo'lib, 
shaharsozlikda bu narsaga alohida e ’tibor beriladi. Akademik
F.M avlonov nomidagi Seysmologiya instituti xodimlari tom onidan 
respublikamiz hududi uchun, xususan, Toshkent shahri uchun 
alohida mikroseysmik xarita joriy qilingan. Mazkur xaritaga asosan, 
respublikamizning eng seysmoaktiv hududi Andijon viloyati, u 
yerda zilzilaviy ko'rsatkich 9 va undan ortiq ballni tashkil etadi. 
Turaijoy maskanlarini tanlashda, alohidagi obyektlami loyihalashda 
m azkur xaritaga asosan binolam ing zilzilabordoshlik ko'rsatkichi
12

---

belgilanib, ulam ing loyihasi QM Q 2.01.03-97 «Zilzilaviy hudud­
larda qurilish» asosida amalga oshiriladi.
Yer qimirlaydigan tum anlarda aholi yashaydigan turaijoy 
binolari 
qurishda 
ko'proq 
ko'kalamlashtirilgan 
zonalar 
va 
binolar 
oralig‘ida 
katta 
bo ‘sh 
maydon, sun’iy suv havzalari 
qoldirilgan 
bo'lishi 
kerak. Bunday 
tadbir 
asosan 
yong'inga 
qarshi tadbir hisoblanib, norma bo‘yiclia ko'cha kengligi va 
binolar oralig'idan 
15—20 % kattaroq qilib olinadi. Bu narsa 
«Sariq chiziq» 
(vayron bo'lishi mumkin bo'lgan zona chegarasi) 
deb ataluvchi termin bilan izohlanadi.
Bundan tashqari, b a ’zi energetik tizimlar (elektr va suv 
tarm og'i) tizim ishonchliligini oshirish maqsadida shahar bosh 
rejasida halqasimon ravishda loyihalanadi (kategoriyalashtirilgan 
obyektlar uchun esa rezerv tarm oq ko'zda tutiladi).
1.1.6. Shaharsozlikdagi boshqa noqulay hududlar
Yuqorida 
ko'rib 
o'tilgan 
hududlardan 
tashqari 
shunday 
hududlar mavjudki. bu hududlar bosh rejada alohida ko'rsatiladi 
Bunday noqulay hududlarga quyidagilar kiradi:
• radiaktivlik darajasi ortgan yoki radioaktiv xavfli zonalar;
• halokatli suv bosishi m um kin bo'lgan zonalar;
• ko'chkili hududlar;
• epidemiologik va epizootologik tabiiy o'choqlar va h.k.
Shaham ing bosh rejasini tuzishda uning shunday bo'lim i
b ‘ladiki, bu boMimda aholini turli tabiiy va texnogen faktorlardan 
muhofaza qilishda hududni injenerlik-texnik tadbirlari ishlab 
chiqiladi. 
Shahar bosh rejasida, radioaktiv, sanoat chiqindilarni 
zararsizlantirish 
va 
utilizatsiyaga 
chiqarish 
uchun 
hududlar 
ajratiladi. Shahardan chiqadigan chiqindilar uchun alohidagi 
maydonlar (shahar hududidan tashqarida), 
tozalash inshoootlari 
uchun maydonlar belgilanadi. Yuqorida sanab o'tilgan faktorlaming 
barchasi bizning respublikamiz hududlari uchun taalluqlidir.
Shuni alohida ta'kidlash lozimki, so'nggi yillarda Orol dengizi 
bilan bog'liq global ekologik m uam m olar shaharsozlikda yangi 
muammolarni 
keltirib 
chiqarmoqda. 
Tuproqda 
tuz 
konsentratsiyasining keskin ortib ketishi nafaqat qishloq xo'jaligi 
muammosi, balki orolbo'yi mamlakatlaridagi ekologik vaziyatni 
birm uncha izdan chiqargan shaharsozlikning global muammosiga 
aylanmoqda.
13

---

Respublikamizga xos bo‘lgan yana bitta faktor - sizot suvlari 
sathining ortib ketishi bilan bog‘liqdir. Sizot suvlari sathining 
ortishi qishloq xo'jaligida keltiradigan zarari bilan bir qatorda 
shaharsozlikda katta muam molarni keltirib chiqaradi. Bu narsa 
yangi qurilayotgan obyektlarda qo‘shimcha noqulayliklar keltirib 
chiqarsa, mavjud obyektlarda esa konstruksiyaning yer ostki qismini 
m e’yoriy xizmat davrini kamayishiga olib kelib, qo'shim cha chora- 
tadbirlar qo'llashni taqozo etadi. So‘nggi yillarda butun dunyoda, 
ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda yer osti urbanizatsiyasining 
jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan bir paytda bu masala ham 
dolzarbdir.
1.2. Shahar hududini vertikal rejalashtirish
H ududni 
shaharsozlik 
nuqtayi 
nazaridan 
baholash, 
aw alom bor, joyning tabiiy jarayonlar ta ’sirida shakllangan tabiiy 
relyef xususiyatlari va shakliga bog‘liqdir.
Relyefni o'rganish geomorfologiya fanining vazifasi bo‘lib, bu 
fan relyefning shakllanishi, vaqt va fazoda rivojlanishi (genezis)ni 
o ‘n>anadi.
Shaharsozlik tajribasida tabiiy va o ‘zlashtirilgan relyefning 2 xil 
turi qabul qilingan: makrorelyef, katta hududlardagi sezilarli 
darajadagi past-balandliklarga ega bo'lgan sirtlar; m ikrorelyef — 
m a’lum bir hududdagi, juda sezilarli bo'lm agan nishablildarga ega 
bo'lgan sirtlar.
Tabiiy relyef yemi litosfera deb ataluvchi qattiq qobig'i 
sirtining 
turli 
ko'rinishdagi 
oddiy va 
murakkab 
elem entar 
shakllaridan iboratdir. Relyefning bunday shakllariga vodiylar, qir 
va adirliklar, jariiklar, chuqurliklar, tepaliklar va h.k.lar misol 
bo'ladi.
Relyefning asosiy shakllari tekisliklar va tog'liklardan iborat.
O ’z navbatida tekisliklar shaharsozlik am aliyotida quyidagi 
kategoriyalarga bo'linadi:
• nishabligi 0—0,4 % juda tekis bo'lgan relyef;
• nishabligi 0,4—3