S el oqimiga qarshi kurashish vazifalariga quyidagilar kiradi:
a) sel oqimi harakatini o ‘z basseynida tashkil etish va
boshqarish yordamida uning hajmini kamaytirish yoki cheklash;
b) sel oqimi paydo bo'lishi jarayonida sun’iy to ‘g‘rilagich
inshootlar yordam ida irm oqlam i turli yo'nalishlarga burib yuborish
bilan uning to'planishiga yo‘l qo'ymaslik;
d) sel oqimi kutiladigan yo'llam i oqimning vayronagarchilik
kuchini kamaytirish maqsadida toshlardan tozalash;
e) maxsus inshootlar yordam ida shahar hududini, tem ir
yo'llam i, avtomobil yo'llarini sel oqim idan himoyalash.
S u n ’iy inshootlar sel oqimini yo'naltiruvchi, o'tkazuvchi va
ushlab qoluvchi turlaiga bo'linadi.
Scl oqimining halokatli natijalarini Shohim ardon fojeasi
misolida yaqqol tasaw ur etish mumkin.
1.1.4. Karst
Karst yoki karst jarayon i
tog* jinslarining sizot suvlari ta ’sirida
erishi, sho'rlanish darajasining ortishi yoki mexanik yuvilishidir.
Buning natijasida yer qatlam ida bo‘sh joylar, g'orlar, vertikal quduq
yoki voronka shaklida ochiq joylar paydo bo'lib, yer sirtining
cho'kishiga va o'pirilishlarga olib keladi.
Karst tez eruvchi jinslar-ohaktosh, dolomit, bo‘r, gips, bundan
tashqari ba’zi g‘ovaksimon jinslar, ya’ni lyossimon gruntlar mavjud
joylarda shakllanadi.
10
Karstli vertikal quduqlam ing chuqurligi 2 m gacha va undan
ortiq bo'ladi. 15 metrlik karstli voronkalaming diametri 5—20 m va
undan ham ortiq bo‘Iadi.
Z.A.Makeyev tom onidan karst jarayonini, uning paydo bo‘lishi
tezligi bo'yicha beshta kategoriyaga boigan:
1) juda o'zgaruvchan — 1 kv.km maydonda 1 yilda 5—10 ta
vo гонка;
2) barqaror bo'lm agan —1 kv.km maydonda 1 yilda 5 tagacha
voronka;
3) o 'rtach a barqaror — 1 kv.km
maydonda 1-20 yilda lta
voronka;
4) barqaror — 20—50 yilda lta voronka;
5) juda barqaror — oxiiga 50 yilda yangi o'pirilishlar
kuzatilmagan.
Shaharsozlik
tajribasida
karstli
maydonlar
quyidagicha
baholanadi:
* qulay sharoitli hudud — karstsiz maydonli shahar hududi;
* noqulay sharoit — chuqur bo'lmagan karst kam uchraydigan
va jarayonlar to'xtagan hududlar;
* alohidagi noqulay hududlar — chuqurligi 10 m dan oshadigan
karst jarayonlari jadal bo'lgan, yer qatlamJarida bo'sh joylar mavjud
hududlar.
Shahar hududni injenerlik tayyorgarligi ishlarida karstga qarshi
kurash tadbirlari quyidagilardir:
• tashqi atmosfera suvlarini qochirishni tashkil etish;
• sizot suvlarini qochirish;
• yer sirtidagi voronka va quduqlam i yo'qotish (ko'mish);
• yer qatlamlaridagi bo'shliqlam i erimaydigan jinslar bilan
to'ldirish;
• qurilishga qulaylik yaratish maqsadida hududni rejalash
orqali o'pirilishlar va chuqqan joylami bartarf etish.
1.1.5. Zilzilaviy hududlarda qurilish
Zilzila — tabiiy ofat bo'lib, asosan yer qatlamining tektonik
harakatlari
natijasida yuzaga
keladi.
Kuchli zilzila
nafaqat
binolaming buzUishiga, shu bilan bir vaqtning o'zida yong'inlar
paydo
bo'lishiga,
sun’iy
suv
inshootlari
buzilib
halokatli
toshqinlarga,
eneigetika
tizimining
buzilishi,
oqibatda turli
portlashlaiga sabab bo'lishi mumkin. YuNESKO
m a’lumotlariga
ko'ra,
1925—1950-yHlar
mobaynida
sodir
bo'lgan
zilzilalar
11
vaqtida yer yuzi bo'yicha 350 mingdan ortiq odam halok
bo'lgan, 10 milliard dollar atrofida moddiy zarar ko'rilgan.
Yer sliarida har yili 300 mingdan ortiq zilzila yuz berib,
ulam ing ko'pi kuchsiz yoki odam yashamaydigan tum anlarda
bo'ladi. Ba’zan zilzila markazi aholi zich yashaydigan shahar
va rayonlarda joylashgan bo'ladi.
Tarixda juda ko'plab insonlar va moddiy yuqotishlarga sabab
bo'lgan dahshatli zilzilalar qayd etilgan. 1737-yilda Kalkuttada
bo'lgan zilzila 300 mingdan ortiq insonni hayotiga zomin bo'lgan.
1755-yilgi zilzilada esa Lissabon shaliri to'liq vayron bo'lgan. 1923-
yilda sodir bo'lgan zilzila Tokio shahrida 300 mingdan ziyod binoni
vayron qilib natijada, 100 mingdan ortiq inson halok bo'lgan. Eng
dahshatli zilzilalardan biri 1956-yilda Mongoliyaning Rossiya va
Xitoy chegaralari zonasida sodir bo'lib, tog'ning bitta chuqqisi
ikkiga bo'lingan, 18 km
uzunlikda kengligi 800 m bo'lgan
chuqurlik paydo bo'lgan va 400 m balandlikka ega tog' ja^ga
qulagan. Yer sirtida kengligi 20 m bo'lgan 250 km ga cho'zilgan
yoriq hosil bo'lgan.
So'nggi yillarda M D H davlatlarida Ashxobod — 1948-y.,
Toshkent - 1966-y., Gazli —1978-y., Spitak — (30 mingdan ziyod
inson halok bo'lgan) 1988-y. va xorijda Agadir (Marokko) —
1960-y., Skople (Yugoslaviya) - 1963-y., Chili — 1971-y. va bjshq.
bir nechta kuchli zilzilalar qayd etilgan.
Zilzila
ayni bir joyda
kam dan-kam ,
o'nlab
va
hatto
yuzlab yillardan keyin qaytariladi va har qaysi zilzilaning
o'ziga
xos
xususiyati
bo'ladi,
shu
sababli
inshootlam ing
zilzilabardosh
qilib
qurishdagi
tadbirlar o 'z samarasini beradi.
Sodir bo'lgan zilzilalar oqibatini tahlil qilish asosida qaioi
topgan bir qancha qoidalam i esa universal va
foydali
deb
qarash mumkin.
10—12 ballik zilzila sodir bo'lishi mumkin maydonlarda
qurilish qat’iyan m an etiladi.
Respublikamiz hududi seysmoaktiv zonada joylashgan bo'lib,
shaharsozlikda bu narsaga alohida e ’tibor beriladi. Akademik
F.M avlonov nomidagi Seysmologiya instituti xodimlari tom onidan
respublikamiz hududi uchun, xususan, Toshkent shahri uchun
alohida mikroseysmik xarita joriy qilingan. Mazkur xaritaga asosan,
respublikamizning eng seysmoaktiv hududi Andijon viloyati, u
yerda zilzilaviy ko'rsatkich 9 va undan ortiq ballni tashkil etadi.
Turaijoy maskanlarini tanlashda, alohidagi obyektlami loyihalashda
m azkur xaritaga asosan binolam ing zilzilabordoshlik ko'rsatkichi
12
belgilanib, ulam ing loyihasi QM Q 2.01.03-97 «Zilzilaviy hudud
larda qurilish» asosida amalga oshiriladi.
Yer qimirlaydigan tum anlarda aholi yashaydigan turaijoy
binolari
qurishda
ko'proq
ko'kalamlashtirilgan
zonalar
va
binolar
oralig‘ida
katta
bo ‘sh
maydon, sun’iy suv havzalari
qoldirilgan
bo'lishi
kerak. Bunday
tadbir
asosan
yong'inga
qarshi tadbir hisoblanib, norma bo‘yiclia ko'cha kengligi va
binolar oralig'idan
15—20 % kattaroq qilib olinadi. Bu narsa
«Sariq chiziq»
(vayron bo'lishi mumkin bo'lgan zona chegarasi)
deb ataluvchi termin bilan izohlanadi.
Bundan tashqari, b a ’zi energetik tizimlar (elektr va suv
tarm og'i) tizim ishonchliligini oshirish maqsadida shahar bosh
rejasida halqasimon ravishda loyihalanadi (kategoriyalashtirilgan
obyektlar uchun esa rezerv tarm oq ko'zda tutiladi).
1.1.6. Shaharsozlikdagi boshqa noqulay hududlar
Yuqorida
ko'rib
o'tilgan
hududlardan
tashqari
shunday
hududlar mavjudki. bu hududlar bosh rejada alohida ko'rsatiladi
Bunday noqulay hududlarga quyidagilar kiradi:
• radiaktivlik darajasi ortgan yoki radioaktiv xavfli zonalar;
• halokatli suv bosishi m um kin bo'lgan zonalar;
• ko'chkili hududlar;
• epidemiologik va epizootologik tabiiy o'choqlar va h.k.
Shaham ing bosh rejasini tuzishda uning shunday bo'lim i
b ‘ladiki, bu boMimda aholini turli tabiiy va texnogen faktorlardan
muhofaza qilishda hududni injenerlik-texnik tadbirlari ishlab
chiqiladi.
Shahar bosh rejasida, radioaktiv, sanoat chiqindilarni
zararsizlantirish
va
utilizatsiyaga
chiqarish
uchun
hududlar
ajratiladi. Shahardan chiqadigan chiqindilar uchun alohidagi
maydonlar (shahar hududidan tashqarida),
tozalash inshoootlari
uchun maydonlar belgilanadi. Yuqorida sanab o'tilgan faktorlaming
barchasi bizning respublikamiz hududlari uchun taalluqlidir.
Shuni alohida ta'kidlash lozimki, so'nggi yillarda Orol dengizi
bilan bog'liq global ekologik m uam m olar shaharsozlikda yangi
muammolarni
keltirib
chiqarmoqda.
Tuproqda
tuz
konsentratsiyasining keskin ortib ketishi nafaqat qishloq xo'jaligi
muammosi, balki orolbo'yi mamlakatlaridagi ekologik vaziyatni
birm uncha izdan chiqargan shaharsozlikning global muammosiga
aylanmoqda.
13
Respublikamizga xos bo‘lgan yana bitta faktor - sizot suvlari
sathining ortib ketishi bilan bog‘liqdir. Sizot suvlari sathining
ortishi qishloq xo'jaligida keltiradigan zarari bilan bir qatorda
shaharsozlikda katta muam molarni keltirib chiqaradi. Bu narsa
yangi qurilayotgan obyektlarda qo‘shimcha noqulayliklar keltirib
chiqarsa, mavjud obyektlarda esa konstruksiyaning yer ostki qismini
m e’yoriy xizmat davrini kamayishiga olib kelib, qo'shim cha chora-
tadbirlar qo'llashni taqozo etadi. So‘nggi yillarda butun dunyoda,
ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda yer osti urbanizatsiyasining
jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan bir paytda bu masala ham
dolzarbdir.
1.2. Shahar hududini vertikal rejalashtirish
H ududni
shaharsozlik
nuqtayi
nazaridan
baholash,
aw alom bor, joyning tabiiy jarayonlar ta ’sirida shakllangan tabiiy
relyef xususiyatlari va shakliga bog‘liqdir.
Relyefni o'rganish geomorfologiya fanining vazifasi bo‘lib, bu
fan relyefning shakllanishi, vaqt va fazoda rivojlanishi (genezis)ni
o ‘n>anadi.
Shaharsozlik tajribasida tabiiy va o ‘zlashtirilgan relyefning 2 xil
turi qabul qilingan: makrorelyef, katta hududlardagi sezilarli
darajadagi past-balandliklarga ega bo'lgan sirtlar; m ikrorelyef —
m a’lum bir hududdagi, juda sezilarli bo'lm agan nishablildarga ega
bo'lgan sirtlar.
Tabiiy relyef yemi litosfera deb ataluvchi qattiq qobig'i
sirtining
turli
ko'rinishdagi
oddiy va
murakkab
elem entar
shakllaridan iboratdir. Relyefning bunday shakllariga vodiylar, qir
va adirliklar, jariiklar, chuqurliklar, tepaliklar va h.k.lar misol
bo'ladi.
Relyefning asosiy shakllari tekisliklar va tog'liklardan iborat.
O ’z navbatida tekisliklar shaharsozlik am aliyotida quyidagi
kategoriyalarga bo'linadi:
• nishabligi 0—0,4 % juda tekis bo'lgan relyef;
• nishabligi 0,4—3
Dostları ilə paylaş: |