Odlar yurdu universiteti f.ü. f d. Sevinc Səlim qızı Məmmədzadə

MÖVZU 11
FRAZEOLOGİYA VƏ FRAZEOLOJİ VAHİDLƏR

Frazeologiya leksikologiyanın dilin müasir və tarixi inkişafında frazeoloji tərkibini öyrənən bir sahəsidir. Eyni termin müəyyən bir dilin frazeoloji vahidlərinin toplusunu ifadə edir. Frazeologiya müstəqil dilçiliyin bir qolu kimi XX əsrin 40-cı illərində formalaşmışdır.
Potebni, İ.İ. Sreznevski, A.A. Şahmatova, F.F. Fortunatova, isveçrəli dilçi Ç.Balli və rus dilçi akademik V.V. Vinoqradov bu elm sahəsi ilə məşğul olan dilçilərdəndirlər.
Frazeologizmlər məna bütövlüyü ilə səciyyələnən sözlər qrupuna daxil olan sözlər və birləşmələrdir. Məsələn, barmağa dolamaq, başa düşmək, yola salmaq və s.
Frazeologizmlər semantik və funksional baxımdan mənalı sözə ekvivalentdirlər, yəni söz kimi anlayış ifadə edirlər, obyekt və ya hadisəni təyin edirlər, nitqin qurulmasında iştirak edirlər. Frazeoloji vahidin formal artikulyasiyası ilə onun ifadə etdiyi mənanın birləşməsi arasındakı uyğunsuzluq frazeoloji ifadənin davamlılığına gətirib çıxarır. Frazeoloji vahidlə adi ifadə arasındakı əsas fərq ondan ibarətdir ki, adi ifadəni əmələ gətirən sözlərin hər biri ayrılıqda sərbəst bir məna kəsb edirlər; məsələn, bıçağı itiləmək (bıçaq və itiləmək).

Frazeoloji vahidlərin təsnifatı

Frazeologizmlər quruluşuna və semantikasına görə heterojendirlər. Onların onlarla və daha çox meyarları fərqləndirilir: frazeoloji vahiddə fərdi mənasını itirmiş köhnəlmiş komponentin olması və ya olmaması; frazeologizmin daxili formasının itirilməsi və ya məna üçün səbəbin olmaması; frazeoloji vahidin bütün komponentlərinin qrammatik formasının sabitliyi və ya dəyişməzliyi; frazeoloji vahidin sintaktik transformasiyasının mümkünsüzlüyü.
Frazeologizmlərin əsas növləri
Frazeoloji birləşmələrə bəzən idiomlar (yunanca idioma – özünəməxsus ifadə) deyilir. İdiomlar frazeoloji vahidi sözbəsöz başa düşməyə imkan vermir, çünki onun tərkib hissələrindən biri müasir söz istifadəsindən mütləq şəkildə çıxmışdır. Çox vaxt frazeoloji birləşmələrdə arxaik qrammatik formalar olur. Frazeoloji birləşmələrin etimoloji təhlili onların mənalarının motivini aşkar etməyə imkan verir.
Frazeoloji vahidlərin təsnifatı onların konkret dildə mənşəyinə görə də aparılır. Onların bir dildən digərinə tərcüməsi olduqca çətindir, çünki frazeoloji vahidlər, bir qayda olaraq, sözbəsöz tərcümə edilmir, lakin onlar üçün məna baxımından uyğun olan frazeoloji vahid seçilir. Deməli, almanca Schön d(a)ran sein ifadəsi hərfi mənada gözəl olmaq deməkdir. Fransızca tête -à- tête - baş-başa frazeoloji vahidi rus dilində göz-gözə ifadəsinə uyğun gəlir, ingilis dilində isə üz-üzə kimi səslənir.
Beləliklə, frazeoloji vahidlər dünyanın obrazlı əks etdirilməsi vasitəsi kimi çıxış edir, müxtəlif dövr və nəsil xalqlarının mifoloji, dini, etik fikirlərini mənimsəyir. Dilin frazeoloji tərkibi xalq mədəniyyətinin bilavasitə tərkib hissəsidir, onun mənəvi quruluşunun xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Yerində işlənən frazeoloji vahidlər dili canlandırır və onu bəzəyir.
Frazeoloji konsept tipləri kontekstdə reprezentasiya olunanda müxtəlif mövqelərdə işlənir. Bu mövqelərdə onun denotativ mənaları ontoloji planda səciyyələnir. Denotativ məna leksik və frazeoloji vahidlərin ifadə etdiyi əşya, predmet, şəxs və s. frazeoloji vahidin denotasiyası, onun digər köməkçi məfhumu mənasının məzmunudur, yəni sabit birləşmələrin məzmun nüansları (incəlikləri) və çalarları frazeoloji vahidin birbaşa məfhumi mənası mətndə nəzərdə tutulur.
Denotasiya konnotasiyaya qarşıdır. Məsələn, “gecə qara, cücə qara” frazeologizmində “gecə” sözünün denotasiyası günəşin çıxmasından batmasına qədərki vaxtı əhatə edir. “Gecə” sözünün konnotativ mənası tənha, romantik, qaranlıq anlayışlarını əhatə edir: Gecə mənə dar gəlir;
All cats are grey in the night (one can do an unseemly affair very late at night).
Yaxud: a streetwalken– gecə kəpənəyi (əxlaqsız qadın), glad rags (gecə qiyafəti, ən yaxşı paltar) və s.
Frazeologiyanın koqnitiv prosesdə iştirakı dilin inkişafında labüdləşir. Belə ki, frazeoloji vahidlər dildə “ayrıca formalaşan” sərbəst dil vahidlərindəndir. Bunlar emosional-ekspressiv xarakterə malikdir. Frazeologizmlərin başlıca xüsusiyyətəti, əsas ölçüsü məna bütövlüyüdür. Hər bir komponentin mənası ayrıca hesaba alınmır, tam forma özü bir mühüm mənaya bürünür. Məna “emosional rənglə” seçilir. Məs.: to disgrace oneself – özünü abırdan salmaq (özünü biabır eləmək); to be unduly familiar\to be free and easy- özünü açıq-saçıq aparmaq (tərbiyəsizlik nümayiş etdirmək); to behave oneself as a baby- özünü bəbə kimi aparmaq (uşaq kimi ağılsızlıq etmək).
Frazeoloji konseptlər – düşüncə mənzərəsi, tablosu, sxemlər, sxematik şəkillər, freym və ssenarilər universal səciyyə kəsb edir. Bunlar müxtəlif kontekstual mövqedə ifadə olunur. İfadə planında frazeoloji konseptin tipləri təyin olunur.
Kontekst – söz mühitidir. Həmin mühitdə leksik-frazeologiya və kontekst birliyi yaranır. Kontekst, sözün düşdüyü mühit ona dəqiq məna verir. Kontekstdə söz müəyyən məna daşıyır. Kontekst sözün çoxmənalılığını aradan qaldıraraq, hər dəfə onu yalnız bir istiqamətə yönəldir. Kontekst və frazeoloji reprezentasiya arasında yeni münasibətlər fomalaşır.
Frazeoloji vahidlər dilin relevant informativliyindən ibarətdir. Frazeoloji konsept tiplərində verballaşma vasitələri nəzərdə tutulur.
Frazeoloji konsept tipləri təfəkkür şəkli, sxem, freym və ssenarilərə bölünür.
Frazeoloji konsept tipləri – sxem, şəkil, freym və ssenari dilin frazeoloji vasitələri ilə ifadə olunur.
Məsələn, freym-konsept: muzey – tarix, incəsənət abidələrini, elmi-təbii eksponatları toplayıb mühafizə və nümayiş etdirən müəssisə.
Sxem-konsept: yol – gediş-gəliş və nəqliyyatın hərəkəti üçün zolaq şəklinə ayrılmış yer; istiqamət, yön; dünyagörüşü, əqidə (başqa yolun adamı), axır (son) yol-ölüm, gözləri yol çəkmək, öz yolu ilə və s., ayaqqabı- onun hipronimləri: qaloş, çəkmə, tufli, botinka, sapoq və s.
Məntiqi-konstruient konsept: metal – istiliyi və elektriki yaxşı keçirmə qabiliyyətinə malik olan, döyülüb yastılana bilən, spesifik parıtısı olan bəsit kimyəvi maddə (yaxud ərinti): hiperonimləri: mis, nikel, dəmir, çuqun, gümüş, platin və s.; meyvə – bəzi ağacların, kolların yeməli, şirəli məhsulu, onun hiperonimləri: alma, armud, cır, kol; məhsul, bəhər, nəticə (zəhmətin meyvəsi, eşqin meyvəsidir hər yeni dastan (S.Vurğun), insan xəyalının meyvəsi və s.)
Frazeoloji vahidlər də milli-mədəni dərketməni yüksək biçimdə əks etdirmək gücünə malikdir.
Obraz, ideya və simvol, həmçinin mədəniyyət konsepti. Mədəniyyət konseptinin dilçilər tərəfindən bir sıra tipləri müəyyənləşdirilmişdir: sosial-mədəni kateqoriya (azadlıq, əmək), milli mədəni kateqoriyalar (iradə, arzu, azadlıq, müstəqillik, tale, istək, bəxt, can, ruh); etik kateqoriyaların frazeoloji vahidlərlə ifadəsi: borc altında qalmaq-borca düşmək, doğruluq, həqiqət və s.
Mifoloji kateqoriyaların frazeoloji vahidlərlə ifadəsi: mələk donuna gimək, pəri, cin atına minmək, damdabaca.
Milli-mədəni kateqoriyaların frazeoloji vahidlərlə ifadəsi: iradə göstərmək, müstəqillik qazanmaq-müstəqillik əldə etmək və s.
Fate, fortune, destiny, tale konseptinin frazeologizmlərlə ifadəsi: ərəb mənşəli bu konsept həm ingilis, həm də azərbaycan dilində bir sıra frazeologizmlərlə öz təzahürünü tapır: the destiny, fortune of nations decide the fate of peace – sülhün taleyini həll etmək; to be a plaything of destiny – taleyin əlində oyuncaq olmaq, taleyindən şikayət etmək, taleyə boyun əymək (bəxt, qismət mənasında), taleyinin necə olacağını fikir edib ağlamaq (müqədərat, gələcək, iqbal mənasında), tale ulduzu-bəxt ulduzu, taleyi gətirmək (açılmaq), taleyi gülmək (gülümsəmək, üzünə gülmək)- bəxti gətirmək, işi düz gətirmək, tale (taleyi) üz çevirmək-uğursuzluğa uğramaq, işi bəd gətirmək, həyatında çətin və ağır dövr başlamaq, taleyindən (taleyə) küsmək- öz bəxtindən küsmək, təqsir özündə olmaq, taleyini kiməsə bağlamaq, gələcəyini, müqəddəratını birinə və ya bir şeyə, hadisəyə bağlamaq - özünü bir şeyə həsr emək, taleyini kor qoymaq - təqsir özündə olmaq, öz təqsiri üzündən müvəffəqiyyətsizliyə uğramaq və s.

Özünü yoxlamaq üçün suallar və tapşırıqlar:

1. 
   Frazeologiya nədir?
   
2. 
   Frazeologiyanın mənbələir nələrdir?
   
3. 
   Frazeoloji vahidlər və ifadələr bir-birindən nə ilə fərqlənir?
   
4. 
   Frazeoloji birləşmələrin xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirin.
   
5. 
   Frazeologiya ilə bağlı tədqiqatlara mühüm töhfələr vermiş dilçilərin adlarını sadalayın.