Odlar yurdu universiteti f.ü. f d. Sevinc Səlim qızı Məmmədzadə

Özünü yoxlamaq üçün suallar və tapşırıqlar:

1. 
   "Leksikoqrafiya" nəyi öyrənir?
   
2. 
   Lüğət nədir?
   
3. 
   Lüğətlərin əsas növləri hansılardır?
   
4. 
   Xüsusi ilə ümumi ensiklopediyanın fərqi nədir?
   
5. 
   Lüğətlərin əsas funksiyası nədir?
   

MÖVZU 13
QRAMMATİKA


Qrammatika dilin quruluşunu, yəni morfoloji kateqoriyaları və formalar sistemini, sintaktik kateqoriyaları və konstruksiyaları, söz əmələ gəlmə üsullarını öyrənən dilçiliyin bir sahəsidir. Qrammatikanın belə bir sistemi, onun çoxsəviyyəli təşkilini, kateqoriyalarını və bir- biri ilə əlaqəsini öyrənən dilçiliyin bir sahəsi kimi formalaşdırır. “Qrammatika” termini bəzən ayrı-ayrı qrammatik kateqoriyaların və ya leksiko-qrammatik çoxluqların funksiyalarını ifadə etmək üçün də istifadə olunur. Dilin qrammatik quruluşu tarixi kateqoriyadır, o, daimi hərəkət və inkişaf vəziyyətindədir və dilin inkişafının ümumi qanunlarına tabedir. Tarixinin hər bir mərhələsində dilin qrammatik quruluşu kifayət qədər mükəmməldir və öz tarixi məqsədinə cavab verən ana dili istifadəçilərinin fikirlərini formalaşdırmağa və ifadə etməyə xidmət edir. İnkişafının müəyyən məqamında dilin qrammatik quruluşu, bir tərəfdən, sərt və möhkəm qanunlara uyğun qurulmuş sabit sistemdir; digər tərəfdən, bu sistem daimi və aktiv fəaliyyət vəziyyətindədir, sonsuz sayda fərdi, konkret söz və deyimləri təşkil etmək üçün vasitələri bizə təqdim edir.
Dilçilikdə nəzəri və praktik qrammatika:
Nəzəri qrammatikanın məqsədləri ünsiyyət prosesində həqiqətən nəyin istifadə edildiyini aşkar etməkdir: (dil vahidləri nədir, bu vahidlərin forması nədir və bu formalar hansı mənaları ifadə edir?) Nəzəri qrammatika qrammatik məna, qrammatik forma və qrammatik kateqoriya məsələləri ilə məşğul olur.
Praktik qrammatika cümlədə sözlərin dəyişdirilməsi və sözləri birləşdirən qaydalar sistemi kimi müəyyən edilir.
Beləliklə, qrammatika iki hissəyə bölünür: morfologiya (sözlərin dəyişdirilməsi qaydaları) və sintaksis (cümlədəki sözlərin birləşdirilməsi qaydaları).
Son nəticədə bütün dil vasitələri eyni məqsədə- mənalı ünsiyyətin həyata keçirilməsinə xidmət edir. Dil sisteminin fəaliyyətində morfologiya və sintaksis qaydaları bir-birləri ilə əlaqəlidir.
Sözün qrammatik mənası: Söz qrammatikanın əsas vahidlərindən biridir. Söz öz səs materiyasını və mənalarını - leksik və qrammatik mənalarını birləşdirir.
Qrammatik məna - bir sıra sözlərə, söz formalarına və sintaktik konstruksiyalara xas olan, dildə öz müntəzəm (standart) ifadəsini tapan ümumiləşmiş, mücərrəd mənadır. Leksik məna hər bir söz üçün fərdi, qrammatik məna isə müxtəlif leksik məna daşıyan bütün sözlər qrupu üçün xarakterikdir. Sözün bütün formalarında leksik mənası eyni qalır, qrammatik mənası isə dəyişir.
Qrammatik forma - qrammatik mənaları ifadə edən vasitələr. Qrammatik forma sözün qrammatik mənasının öz
müntəzəm (standart) ifadəsini tapdığı formasıdır. Qrammatik forma daxilində qrammatik mənaları ifadə edən vasitələr xüsusi qrammatik göstəricilərdir (formal göstəricilər). Qrammatik göstəricilər şərti olaraq qrammatik yollar, qrammatik mənaların ifadə vasitələri adlandırıla bilən növlərə birləşdirilə bilər.
Reduplikasiya (təkrar) qrammatik məna ifadə etmək üçün sözün hissələrinin tam və ya qismən təkrarlanmasından ibarətdir.
Belə ki, malay dilində orang - “adam”, orang-oranq – “insanlar” deməkdir.
Qrammatik kateqoriya anlayışı qrammatik məna anlayışı ilə sıx bağlıdır. Bu baxımdan hər hansı qrammatik kateqoriya iki və ya daha çox qrammatik mənaların birliyidir.
Qrammatika qrammatik kateqoriyanın tərkib hissəsidir ki, bu da öz mənasında ümumi anlayış kimi qrammatik kateqoriyaya münasibətdə konkret anlayışdır. Qrammatik kateqoriya bir-birinə zidd olan qrammalar sistemidir. Qrammatika qrammatik kateqoriya kimi məna və onun ifadə üsullarının vəhdətidir.
Qrammatik kateqoriyanın strukturunda qrammatik kateqoriyanı təşkil edən bir-birinə zidd olan qrammatik formalar silsiləsi qrammatikadır. Dünya dilləri qrammatik kateqoriyaların sayına və tərkibinə görə fərqlənir. Hər bir dil özünəməxsus qrammatik kateqoriyaları, qrammatiksı və qrammatik üsulları ilə xarakterizə olunur. Dillərin qrammatik quruluşunu müqayisə edərkən aşağıdakı meyarlar nəzərə alınmalıdır:
- müvafiq qrammatik kateqoriyanın olması və ya olmaması;
- qrammatik kateqoriyanın sayı; - verilmiş qrammatik kateqoriyanın qrammatik mənalarının ifadə üsulları;
Dilin qrammatik quruluşu onun bütün səviyyələrində dil vahidlərinin fəaliyyəti üçün qaydalar toplusu kimi anlaşılır. Adətən bir sözün bir neçə qrammatik mənası olur. Qrammatik mənalar dildə öz morfoloji və ya sintaktik ifadəsini tapır. Sözün morfoloji mənasını ifadə etmək sözün formasına, onun qurulma xüsusiyyətlərinə, ayrı-ayrı hissələrinə, məsələn, sonluqlara görə həyata keçirilir. Sintaktik mənasınını ifadə etmək isə cümlədəki sözlərin sırası, intonasiya, bütün cümlə və ya cümləyə xidmət edən köməkçi sözlərə görə həyata keçirilir.
Leksik mənalardan fərqli olaraq qrammatik mənaların özəlliyi ondadır ki, onlar bilavasitə nitqlə ifadə olunmurlar. Lakin vahid ifadənin yaradılmasında qrammatik mənalar leksik mənalarından az rol oynamır.