Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
§ 1. Şəxsi qeyri-əmlak hüququnun
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 1. Şəxsi qeyri-əmlak hüququnun
mülki hüquq sistemində tutduğu yer, nizamasalma predmeti və anlayışı Hamımıza məlum olduğu kimi mülki hüququn xüsusi hissəsi bir neçə yarımsahədən ibarətdir. Bu yarımsa- hələrdən biri şəxsi qeyri-əmlak hüququ adlanır. La kin onun mülki hüququn yarımsahəsi olması barədə hüquqşünas alimlərin fikri yekdil deyildir. Sovet döv rünün hüquq ədəbiyyatında demək olar ki, şəxsi qeyri-əmlak hüququnun mülki hüququn yarımsahəsi kimi ayrılmasına, ümu miyyətlə, təşəbbüs belə göstərilməmişdir. Məsələn, sovet alimlərindən O .S.loffe’ və O.A.Krasavçikov1 2 3 mülki hüququn sisteminə daxil olan tərkib his sələri (yarımsahələr və institutlar) arasında şəxsi qeyri-əmlak hüququnun adını çəkmirlər. Belə hala müasir dövrdə RF-də yazılan bəzi dərsliklərdə5 və müha zirə kurslarında4 da təsadüf edilir. Müasir müəlliflərdən T.IJllarianova məsələni bir qədər başqa cür həll edir. Alim şəxsi qeyri-əmlak hüququnu mülki hüququn yarımsahəsi kimi tanımaya raq, onu mülki hüququn strukturuna daxil olan iri institutlardan biri hesab edir5. Doğrudur, o, «şəxsi qeyri-əmlak hüququ» yox, «şəxsi qeyri-əmlak hüququ və azadlıqlarının müdafiəsi» termini işlədir. Bazar iqtisadiyyatı yaradılmasına keçid dövründə Rusiya Federasiyası mül ki hüquq elmi (doktrinası) şəxsi qeyri-əmlak hüququnu öz statusuna görə mül ki hüququn yarımsahəsi hesab edir. Bir sıra müasir müəlliflər mülki hüququn sistemində (strukturunda) şəxsi qeyri-əmlak hüququnun yerini məhz bu cür müəyyən edirlər6. Rusiya Federasiyası alimlərinin məsələyə belə yanaşması inandırıcı olub, həqiqətə uyğundur. Hesab edirik ki, mülki hüququn tərkibin də yarımsahə kimi şəxsi qeyri-əmlak hüququnun fərqləndirilməsi üçün kifayət qədər tutarlı arqument və əsaslar vardır. Şəxsi qeyri-əmlak hüququ mülki hüququn yarımsahələrindən biri kimi 1 Иоффе O.C. Советское гражданское право. M., I967, с. 38. 2 Советское гражданское право. Учебник. Том 1 / Отв. рсд. О.А.Красавчиков. М., 1985, с. 37-38. 3 Məsələn, bax: Гражданское право России. Учебник. Часть I / Под рсд. З.И.Цыбулеико. М., 1998, с. 26-27; ГуевА.Н. Гражданское право. Учебник. Том 1. М., 2003, с. 16-17. 4 Гражданское право России. Общая часть (курс лекции) / Отв. рсд. О.Н.Садиков. М., 2001, с. 35-36. 5 Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Под рсд. Т.И.Илларионовой и др. М., 1998, с. 15. 6 Гражданское право. Учебник. Часть I / Под рсд. A f /Сергеева. Ю.К. Толстого. М., 1998, с. 23-24; Гражданское право. Учебник. Часть I. / Под рсд. А.Г.Калтша. А И М а с ж с а . М „ 1997, с. 22: Гражданское право. Учебник. Том I / Под рсд. Е.А.Сухачова М-, 1998; Гражданское право. Учебник / Под рсд. В.В.Залесского. М.М.Рассояова. М., 2002, с. 14. 15
Bildiyimiz kimi, hüquq sahəsində yarımsahənin ayrılması üçün iki başlıca əsasın (əlamətin) olması tələb edilir. Bu əsaslardan biri nizamasalma pred- meti hesab olunur. Belə ki, hər bir yarımsahənin öz nizamasalma predmeti, yəni tənzimlədiyi (nizama saldığı) müəyyən növ (qrup) ictimai münasibətlər ol malıdır. Şübhə yoxdur ki, ictimai həyatda şəxsi qeyri-əmlak hüququ ilə tənzim lənən müəyyən növ (qrup) ictimai münasibətlər vardır. Bizə məlum olduğu kimi, mülki hüququn predmeti üç elementdən ibarətdir: • əmlak münasibətlərindən; • əmlak münasibətləri ilə bağlı olan şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərindən; • əmlak münasibətləri ilə bağlı olmayan şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərindən. Məhz üçüncü növ (qrup) ictimai münasibətlər, yəni əmlak münasibətləri ilə bağlı olmayan şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri barəsində danışdığımız yarımsa- hənin predmetini təşkil edir. Məhz bu münasibətlər mülki hüquq tərkibində şəxsi qeyri-əmlak hüququnun yarımsahə kimi tanınması üçün əsas rolunu oynayır. Hüquq sahəsi tərkibində yarımsahənin fərqləndirilməsi üçün ikinci başlıca əsas (meyar) nizamasalma metodu hesab edilir. Şəxsi qeyri-əmlak hüququ nun özünəməxsus spesifik nizamasalma metodu vardır. Belə ki, şəxsi qeyri- əmlak hüququnun predmetini təşkil edən ictimai münasibətlər (bir az qabağa gedərək göstəririk ki, bu münasibətlərin obyektini həyat, sağlamlıq, şərəf, lə yaqət və digər vacib qeyri-maddi nemətlər təşkil edir) normal inkişaf etməlidir. Bunun üçün vacibdir ki, həmin münasibətlərdə iştirak edən tərəflərdən biri di gər tərəfin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarını pozan hərəkətlərdən çəkinsin, bu münasibətlər sferasına müdaxilə etməsin. Mülki qanunvericilik pozuntu törə dən hərəkətlərə və müdaxiləyə yol verilməsini qadağan edir. Bu vasitə (me tod) ilə şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri lazımi qaydada tənzimlənir. Buna görə də qadağan etmək kimi vasitə şəxsi qeyri-əmlak hüququnun spesifik (özü- nəxas) metodu hesab olunur'. Bu isə onu göstərir ki, şəxsi qeyri-əmlak hüqu qunun predmetini təşkil edən ictimai münasibətlərin (yəni əmlak münasibətləri ilə bağlı olmayan şəxsi qeyri-əmlak münasibətlə’rinin) öz spesifik (özünəxas) tənzimetmə (nizamasalma) metodu vardır. Həm nizamasalma predmeti, həm də tənzimetmə (nizamasalma) metodu şəxsi qeyri-əmlak hüququnun vacib meyar və əlamətləridir. Məhz onlar mülki hüququn tərkibində şəxsi qeyri-əmlak hüququ adlı yarımsahənin ayrılması üçün əsas və mühüm rol oynayır. Əmlak münasibətləri ilə bağlı olmayan şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri mü əyyən hüquq normaları ilə tənzimlənir. Bu normalar Mülki Məcəllədə, ayrı-ayrı qanunlarda və qanun qüvvəli aktlarda ifadə olunur. Onların məcmusu mülki hüquq elmində (doktrinasında) şəxsi qeyri-əmlak hüququ adlanır. Şəxsi qeyri-əmlak hüququ dedikdə, mülki hüququn elə bir yarımsahə- si başa düşülür ki, bu yarımsahə özündə əmlak münasibətləri ilə bağlı olmayan şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərini tənzimləyən hüquq normala rını birləşdirir. ' Гражданское право. Учебник. Часть I / Под рсд. Л.П.Ссргссва, Ю.К.Толстого. М., 1998, с. 24; Гражданское право. Учебник/ Под рсд. В.В.Зачссского. М.М.Рассолоаа. М ., 2002, с. 14. 16
Bu, obyektiv mənada şəxsi qeyri-əmlak hüququna verilən anlayışdır. Şəxsi qeyri-əmlak hüququ bu baxımdan, yəni obyektiv mənada mülki hüququn tər kib hissəsi - yarımsahəsi kimi çıxış edir. Şəxsi qeyri-əmlak hüququ obyektiv mənadan başqa, həm də subyektiv mənada başa düşülür. Subyektiv məna da şəxsi qeyri-əmlak hüququ dedikdə, nə başa düşülür? Subyektiv mənada şəxsi qeyri-əmlak hüququ sub yektiv mülki hüquq kimi şəxsi qeyri-əmlak hüququ deməkdir. Subyektiv mülki hüquq kimi şəxsi qeyri- əmlak hüququ isə subyektiv mülki hüququn müstəqil növlərindən biridir. Bu hüquqdan başqa, mülki hüqu qun əmlak hüququ adlı digər növü də vardır. Subyektiv şəxsi qeyri-əmlak hüququ həyat, sağlamlıq, şərəf, ləyaqət və di gər qeyri-maddi nemətlərə olan hüquqdur. Bu hüquq qeyri-maddi nemətlər barəsində yaranır. Dövlət hər bir şəxsi həmin nemətlərdən istifadə etmək im kanı ilə təmin edir. Hər bir şəxsin göstərilən nemətlərin qorumasını və əgər po zularsa, onların müdafiə olunmasını tələb etmək imkanı vardır. Bunlar onu təs diqləyir ki, qeyri-maddi nemətlərə (həyat, sağlamlıq, şərəf, ləyaqət və digər nemətlərə) olan hüquq (imkan) subyektiv mülki hüquqdur'. Subyektiv mənada şəxsi qeyri-əmlak hüququ və ya subyektiv şəxsi qeyri- əmlak hüququ dedikdə, şəxsin qeyri-maddi nemətlər barəsində yaranan hüqu qu başa düşülür. Qeyd etdik ki, subyektiv şəxsi qeyri-əmlak hüququ subyektiv mülki hüqu qun bir növüdür. Lakin subyektiv şəxsi qeyri-əmlak hüquqları bir sıra spesifik hüquqi əlamətlərə malikdir ki, həmin əlamətlər onları subyektiv mülki hüququn digər növlərindən fərqləndirməyə imkan verir. Hüquq ədəbiyyatında dörd cür belə əlamətin olması göstərilir* 2. Birinci əlamət ondan ibarətdir ki, subyektiv şəxsi qeyri-əmlak hüquqları qeyri-maddi (qeyri-əmlak) xarakterə malikdir. Ona görə ki, həmin hüquqla rın iqtisadi (maddi, əmlak) məzmunu yoxdur. Məhz bu cəhət şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının qeyri-maddi xarakterə malik olmasını şərtləndirir. İqtisadi (maddi, əmlak) məzmundan məhrum olduğuna görə şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarını də qiq olaraq pulla və ya hər hansı bir əmlakla ifadə etmək və qiymətləndirmək qeyri-mümkündür. Şəxsin yaşamaq hüququnu və ya şərəf və ləyaqət hüququ nu pulla və ya hər hansı əmlakla necə qiymətləndirmək olar? Bunu təsəvvür etmək mümkün deyildir. Buna görə də şəxsi qeyri-əmlak hüquqları heç nə ilə əvəz edilmir. Onların hər hansı ekvivalenti yoxdur. Məhz bu səbəbdən demək olar ki, şəxsi qeyri-əmlak hüquqları üçün əvəz və ekvivalent kimi anlayışlar xa rakterik deyildir. Digər tərəfdən onlar hər hansı şəkildə əmlak hüquqları ilə ' M üəlliflərdən A.E.Şerstobitov obyektiv mənada şəxsi qeyri-əmlak hüququnu kompleks hü quq institutu hesab edir. Su cür fikirlə çətin razılaşmaq olar. Belə ki, biz özündə müxtəlif hüquq sahələrinin normalannı birləşdirən nə hüquq sahəsini, nə də hüquq instilutunu tanıyınq. Digər tərəfdən obyektiv mənada şəxsi qeyri-əmlak hüququ mülki hüququn yanmsahəsidir (Граждан- '•кос право. Учебник. Том I / Под рсд. Е.А.Суханоса. M., 1998, с. 720). 2 Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Под рсд. А.Г.Калпипа. А.И.Маслясва. М., 1997, с. 133- 134: Мамина М И . Защита личных неимущественных прав советских граждан. М., 1991. с. 6-9. 17 Subyektiv mənada şəxsi qeyri-əmlak hüququ və onun hüquqi əlamətləri (xüsusiyyətləri) bağlı deyildir. İkinci əlamət şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının obyektlərinə aiddir. Onlar xü susi kateqoriya obyektlərdir. Həmin obyektlərə şəxsi qeyri-maddi nemətlər deyilir.
Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi şəxsi qeyri-maddi nemətlərin siyahısını vermir. Amma mülki hüquq elmində (doktrinasında) və bəzi xarici öl kələrin qanunvericiliyində (məsələn, RF MM-in 150-ci maddəsinin 1-ci bəndin də) həmin nemətlər sadalanır. Düzdür, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya sının ayrı-ayrı maddələrində vətəndaşların şəxsi qeyri-əmlak hüquqları (məsə lən, yaşamaq hüququ, sağlamlığın qorunması hüququ, şərəf və ləyaqətin mü dafiəsi hüququ və s.) müəyyənləşdirilir. Təbii ki, bu hüquqların obyektləri elə şəxsi qeyri-maddi nemətlərin özüdür. Şəxsi qeyri-maddi nemətlərə aiddir: • yaşayış (həyat): • sağlamlıq: • şəxsi toxunulmazlıq; • fiziki şəxsin şərəfi; • fiziki şəxsin ləyaqəti; • işgüzar nüfuz; • şəxsi həyatın toxunulmazlığı; • şəxsi və ailə sirri: • fiziki şəxsin adı; • fiziki şəxsin sərbəst hərəkəti; • fiziki şəxsin yaşayış yeri seçməsi; • sağlam ətraf mühitdə yaşayış və s. Göstərilən siyahı şəxsi qeyri-maddi nemətlərin dəqiq və qəti yox, təxmini si yahısıdır. Bu siyahıya digər şəxsi qeyri-maddi nemətlər də daxildir. Şəxsi qeyri-maddi nemətlər bir sıra hüquqi əlamətlərlə xarakterizə olu nur. Məhz bu əlamətlər həmin nemətlərin xüsusi kateqoriya nemətlər sırasına aid edilməsinə səbəb olur. B irinci əlamət ondan ibarətdir ki, şəxsi qeyri-maddi nemətlər şəxsi xarak terə malikdir. Bu nemətlər həmişə müəyyən konkret şəxslə bağlı olaraq möv cud olur. Müəyyən konkret fiziki şəxslə bağlı olmadan həmin nemətlərin möv cudluğu istisna edilir, yəni qeyri-mümkündür. ikinci əlamət isə ondan ibarətdir ki, şəxsi qeyri-maddi nemətlər fiziki şəx sin özündən ayrılmazdır, çünki həmin nemətlər fiziki şəxslə qırılmaz surətdə bağlıdır'. Şəxsi qeyri-maddi nemətləri bu nemətlərin sahibi və yiyəsi olan fiziki şəxsin özündən ayırmaq olmaz. Məhz bu səbəbdən onların özgəninkiləşdiril- məsi və başqa şəxslərə verilməsi mümkün deyildir. Belə ki, şəxsi qeyri- maddi nemətləri satmaq, bağışlamaq, dəyişmək, girov qoymaq, kirayəyə ver mək və digər hər hansı formada özgəninkiləşdirmək olmaz. Buna görə də on lara «ayrılmaz və özgəninkiləşdirilməyən nemətlər» də deyilir. 1 1 Müəlliflərdən V.A.Tarkov asəssız olaraq şəxsiyyətdən ayrılmaz olan obyektlərə subyektiv hüquqların mövcudluğunu inkar edir ( Тарное И.Л. Ответственность но советскому гражданскому праву. Саратов. 1973, с. 384). 18
Şəxsi qeyri-maddi nemətlərin üçüncü əlaməti ondan ibarətdir ki, bu ne mətlər iqtisadi (maddi) məzmundan məhrumdur. Onların əmlak dəyəri yox dur. Həmin nemətləri pulla ifadə etmək, pulla qiymətləndirmək qeyri-mümkün dür. Buna görə də Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi onları «əmlak
Subyektiv şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının üçüncü əlaməti ondan ibarətdir ki. onlar fiziki şəxsi fərdiləşdirir. Məhz bu hüquqlar, bir qayda olaraq, fiziki şəxslərin şəxsiyyətinə təkrarolunmaz fərdi çalar və rəng verir. Şəxsi qeyri-əm lak hüquqları fiziki şəxsi cəmiyyətdən «ayırmaqla», onu fərdiləşdirməyə imkan verən hüquqlardır. Bu hüquqlar cəmiyyətdə şəxsiyyətin ictimai-hüquqi vəziy yətini xarakterizə edir. Onlar şəxsiyyətin mənəvi cəhətlərini, daxili estetik tə ləblərini ifadə edir. Şəxsiyyəti fərdiləşdirməkdə əsas və başlıca rol şəxsi qeyri-əmlak hüquqla rına məxsusdur. Düzdür, bu məsələdə əmlak hüquqlarının əhəmiyyətini inkar etmək olmaz. Lakin həmin məsələdə şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının üstün ro la malik olması şəksizdir. Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlannın dördüncü əlaməti onların əmələ gəlmə və ləğv olunma əsaslarına aiddir. Bu hüquqlar aşağıdakı əsaslardan əmələ gəlir: • doğum faktından; • yaranmaqdan (təsis olunmaqdan); • qanundan. Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının bir hissəsi doğulduğu andan vətəndaşlara məxsus olur. Belə ki, şəxs doğulan kimi həmin hüquqlara malik olur. Məsələn, ad hüququ, yaşamaq (yaşayış) hüququ, şərəf hüququ, ləyaqət hüququ və di gər hüquqlar fiziki şəxs doğulduğu anda yaranır. Doğum faktı həmin hüquqla rın əmələ gəlməsi üçün əsas rolunu oynayır. Hüquqi şəxslər yarandığı (təsis edildiyi) andan işgüzar nüfuz hüququ əl də edir. Deməli, hüquqi şəxsin yaranması (təsis edilməsi) həmin hüququn əmələ gəlməsi üçün əsasdır. Bəzi şəxsi qeyri-əmlak hüquqları qanun (daha doğrusu, qanunda ifadə edilən göstəriş) əsasında yaranır. Belə halda həmin hüquqların əmələ gəl məsi üçün qanun əsas rolunu oynayır. Məsələn, sərbəst hərəkət etmək hüqu qu, yaşayış yeri seçmək hüququ, şəxsi həyatın toxunulmazlıq hüququ və digər hüquqlar qanun əsasında yaranan hüquqlara misal ola bilər. Bəzi şəxsi qeyri-əmlak hüquqları mülki-hüquqi əqd əsasında əmələ gəlir. Məsələn, tapşırıq müqaviləsi əsasında vəkil sirri hüququ, bank əmanəti və bank hesabı müqavilələri əsasında bank sirri hüququ, rabitə xidməti haqqında müqavilə əsasında yazışma sirri hüququ kimi şəxsi qeyri-əmlak hüquqları əmələ gəlir. Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının ləğv olunma əsasları da spesifik cəhəti ilə xarakterizə olunur. Belə ki, bu hüquqların çoxu (məsələn, ad hüququ, yaşa maq hüququ və s.) onların daşıyıcıları olan şəxslərin ölümü ilə ləğv edilir, xi tam olunur. Bu, onunla izah edilir ki, şəxsi qeyri-əmlak hüquqları bu hüquqla rın sahibi olan şəxslərin özündən ayrılmazdır. Şəxs ölən kimi bu hüquqlar da ləğv edilir. 19
Şəxsi qeyri-əmlak hüquqları göstərilən dörd hüquqi əlamətdən başqa, həm də belə bir əlamətlə xarakterizə edilir ki, onlar özgəninkiləşdirilm əyən və ay rılmaz hüquqlar qrupuna aiddir. Bu hüquqi əlamət qeyri-maddi nemətin özü nün fiziki şəxsdən ayrılmaz olması faktından irəli gəlir. Məhz bu səbəbdən şəxsi qeyri-əmlak hüquqları onların daşıyıcıları olan şəxsdən başqa şəxslərə verilə bil məz. Təsəvvür etmək mümkün deyildir ki, şəxs özünə məxsus olan ad hüququ nu, şəxsi toxunulmazlıq hüququnu, şəxsi həyatın toxunulmazlıq hüququnu, şə rəf hüququnu, ləyaqət hüququnu və digər hüquqlarını başqa şəxsə versin. Lakin elə şəxsi qeyri-əmlak hüquqları vardır ki, onları təşkil edən bəzi səlahiy yətlər başqa şəxslərə verilə bilər. Məsələn, məşhur və tanınmış şəxs öz adından əmtəə nişanında və ya firma adında istifadə edilməsinə icazə verir. Belə halda ad hüququ yox, addan istifadə hüququ (səlahiyyəti) başqa şəxsə verilir. Əgər ölərsə, şəxsin adından istifadə edilməsinə onun vərəsələri də icazə verə bilərlər. Bundan əlavə, şəxsi qeyri-əmlak hüquqları ayrı-ayrı hallarda və qanunveri cilikdə nəzərdə tutulan qaydada başqa şəxslər, habelə onların daşıyıcıları olan şəxslərin vərəsələri tərəfindən qoruna bilər. Məsələn, şəxsin ölümündən son ra onun şərəf və ləyaqət hüququnun maraqlı şəxslər tərəfindən müdafiə edil məsinə yol verilir. Bu, mümkün olan məsələdir. Mülki hüququn yarımsahələrindən hər birinin özünəməxsus nizamasalma (tənzimetmə) predmeti vardır. Şəxsi qeyri-əm lak hüququ kimi yarımsahənin predmetini nə təşkil edir? Bu yarımsahə hansı növ ictimai münasibətləri tənzimləyir? Qeyd etmək lazımdır ki, mülki hüquqların obyekti rolunda maddi nemətlərdən başqa, həm də qeyri-maddi nemətlər çıxış edə bilər. Qey ri-maddi nemətlərə aiddir: əmlak dəyəri olan qeyri-maddi nemətlər: əmlak də yəri olmayan qeyri maddi nemətlər. Əmlak dəyəri olan qeyri-m addi nem ətlər dedikdə, əqli mülkiyyət obyekt ləri, yəni yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələri (elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlə ri, ixtiralar, faydalı modellər və s.) başa düşülür. Əqli mülkiyyət obyektlərinin yaranması, qorunması və onlardan istifadə edilməsi ilə bağlı olaraq müəyyən növ ictimai münasibətlər əmələ gəlir. Həmin münasibətlər mülki hüququn ya- rımsahələrindən biri olan əqli mülkiyyət hüququ (müstəsna hüquq) ilə tənzim lənir və onun nizamasalma predmetini təşkil edir. Əmlak dəyəri olm ayan qeyri-m addi nem ətlər dedikdə, şəxsi qeyri-maddi nemətlər başa düşülür. Bu nemətlər barəsində də müəyyən növ ictimai müna sibətlər əmələ gəlir ki, onlara şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri deyilir. Həmin münasibətlər əmlak münasibətləri ilə bağlı deyildir. Ona görə də onlara əmlak m ünasibətləri ilə bağlı olm ayan şəxsi qeyri-əm lak m ün a sib ə tlə ri deyilir. Məhz bu münasibətlər şəxsi qeyri-əmlak hüququ ilə tənzimlənir və onun pred metini təşkil edir. Bundan sonra göstərilən münasibətləri sadəcə olaraq şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri adlandıracağıq. Şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərinin hüquq normalan ilə (mülki hüquqla) tənzimlənməsi və həmin münasibətlərin mülki hüququn predmetinə daxil ol ması mülki hüquq elmində (doktrinasında) qızğın doktrinal (elmi) mübahisəyə səbəb olan məsələlərdən biridir. Bu barədə üç konsepsiya mövcuddur. Həmir Şəxsi
qeyri-əmlak hüququnun predmeti 20
konsepsiyalar hüquq ədəbiyyatında şərti olaraq belə adlanır: • radikal konsepsiya; • neqativ konsepsiya; • pozitiv konsepsiya. Radikal konsepsiyanı əsaslandıran alimlər göstərirlər ki, şəxsi qeyri-əm- lak münasibətləri orijinal və müstəqil olub, digər münasibətlərdən ayrılmışdır. Onların fikrincə, həmin münasibətlər tənzimetmənin müstəqil predmetini təşkil etsə də, onların xüsusi çəkisi müstəqil hüquq sahəsinin ayrılması üçün kifayət etmir və yetərli deyildir. Göstərilən konsepsiya XX əsrin 50-ci illərində mülki hüququn predmeti barədə diskussiya nəticəsində yaranmışdır’ . Neqativ konsepsiyanı irəli sürən müəlliflər belə hesab edirlər ki, şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri mülki hüquqla tənzimlənmir, yalnız qorunur (müda fiə edilir). Uzun müddət neqativ konsepsiya üstün konsepsiya kimi geniş yayıl mışdır. Hüquq ədəbiyyatı səhifələrində bu konsepsiyanı ilk dəfə O.S.loffe əsaslandırmışdır1 2. Bir sıra alimlər də bu konsepsiyanı dəstəkləyirlər3. O.S.loffe göstərir ki, şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri, əgər ümumiyyətlə, hüquq norma ları ilə tənzimlənirsə, mülki hüququn yox, hüququn başqa sahələrinin predme- tinə daxildir4.
sibətləri mülki hüquqla həm tənzimlənir, həm də qorunur və buna görə də hə min münasibətlər mülki hüququn predmetinə daxildir5. Bu konsepsiyanın nü mayəndələri öz mövqelərini bununla əsaslandırırlar ki, müdafiə (qoruma) icti mai münasibətləri hüquqi tənzimetmənin formalarından biri olub, onun aynl- maz hissəsidir. Digər tərəfdən dövlət hər hansı münasibəti qorumaqla və bunu 1 О предмете советского гражданского права (к итогам дискусии) // Советское государство и право. 1955. № 5, с 60; Кулаин М И . Тенденции развития законодательства личных неимуществен ных правах граждан. М., 1982. с. 60-61. 2 Иоффе О.С. Охрана чести и достоинства граждан. //Советское государство и право. 1962. Н• 7. 3 Гражланско - правовая охрана интересов личности. М., 1969, с. 58; Комментарии части пер вой Гражданского Кодекса Российской Федерации для предпринимателей. М., 1995, с. 18-19; Гражданское право. Учебник. Том I / Под рсд. Е А.Суханова. М., 1998; Гражданскос право. Учеб ник / Под рсд. В.В. Залесского. М., 2002, с. 135. 4 Иоффе О.С. Советское гражданское право. М., 1967, с. 12. 5 Советское гражданское право. Учебник. Том I / Под рсд. О.А.Красавчикова М., 1985. с. 12- 13; Советское гражданское право. Учебник. Том I / Под рсд. В.П.Грибанова. С.М.Корнеева. М . 1979, с. 8; Советское гражданское право. Учебник. Часть I / Под рсд. В.А.Рясенцсва М , 1986; Гражданское право. Учебник. Часть I / Под рсд. А.П.Сергееса. Ю.К.Тоястого. М . 1998. с. 4. Гражданское право. Учебник. Том I / Пол рсд. Е.А.Суханова. М., 1998, с. 722; Гражданское право Учебник. Часть I / Под рсд. Т.И.Илларионовой. Б.М. Гонгаю. В.А.Плетневой. М.. 1998. с. 7; Граж данское право России. Учебник. Часть 1 / Под рсд. З.Н.Цыбулснко М., 1998, с. 12; Гражданское право. Учебник. Под рсд. В.В.Залесского. М.МРассолова. М., 2002, с. 5; Гражданское право Рос сии. Курс лекций. Часть общая / Под рсд. О.Н.Садикова. М., 2001, с. 25; Толстой /О.К Кодифика ция гражданского законодательства в СССР (1961-1965). Л., 1970 ( автор реф. лисе, д.ю.н.); Кра
правовая охрана интересов личности в СССР. Свердловск. 1977. с. 23; Красавчикова Л.О Личная жизнь граждан под охраной закона. М., 1983, с. 32-33; Maieuna М.Н. Зашита личных неимущест венных прав советских граждан. М., 1991, с. 15; Ярощенко К.Б. Жизнь и здоровье под охраной закона. М., 1990, с. 9-20; Егоров Н.Д. Гражданско-правовое регулирование общественных отношений. Л., 1988, с. 117. 21
qanunda rəsmiləşdirməklə, qanun vasitəsilə subyektlərin (münasibətdə iştirak edən şəxslərin) müəyyən qaydada davranmaları barədə göstəriş ifadə edir, subyektlərin hüquq və vəzifələrini müəyyən edir, yəni həmin növ münasibətin hüquqi tənzimlənməsini həyata keçirir'. Bizim fikrimizcə, pozitiv konsepsiya tərəfdarı olan müəlliflərin mövqeyi daha inandırıcıdır. Doğrudan da mülki hüquq (mülki qanunvericilik) əgər şəxsi qeyri- əmlak münasibətlərində iştirak edən şəxslərin hüquq və vəzifələrini, onların davranışını müəyyənləşdirirsə, bu, onu göstərir ki. o, həmin münasibətləri tən zim edir, nizama salır. Ona görə ki, tənzim etmək və nizama salmaq müəyyən etmək deməkdir. Digər tərəfdən, hüquq ədəbiyyatında haqlı olaraq göstərildiyi kimi, hüquqları tənzimetmə və qoruma bir-birinə qarşı qoyula bilməz, çünki tənzimetmə hüquqların qorunmasını ifadə edir; hüquqların qorunması isə mü vafiq münasibəti tənzimləmək yolu ilə həyata k e çirilir; qoruma (müdafiə) tən zimetmə formasıdır1 * 3. Beləliklə, şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri mülki hüquqla tənzimlənir. Həmin münasibətləri mülki hüququn predmetindən çıxartmaq olmaz. Mülki hüquq onla- n özünün yarımsahələrindən biri olan şəxsi qeyri-əmlak hüququ vasitəsi ilə tən zimləyir. Həmin münasibətlər mülki hüququn predmet komponentlərindən (ele mentlərindən) biridir ki, göstərilən yarımsahənin predmeti onlardan ibarətdir. Şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri üç əsas hüquqi əlamətlə (xüsusiyyətlə) xa rakterizə olunur. Birinci hüquqi əlamət ondan ibarətdir ki, şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri şərəf, ləyaqət, işgüzar nüfuz, ad və s. kimi qeyri-maddi (qeyri-
iqtisadi məzmunu yoxdur. Şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri bu münasibətlərdə iştirak edən şəxslərin özündən ayrılmaz olub, onların şəxsiyyəti ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Bu, şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərinin ikinci hüquqi əlamətidir. Şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərində bu münasibətlərdə iştirak edən ayrı-ayrı şəxslərin (fiziki və ya hüquqi şəxslərin) fərdiliyi, təkrarolunmazlığı təzahür edir. Bu, şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərinin üçüncü hüquqi əlamətidir. Bu münasibətlərin köməyi və vasitəsi ilə şəxslər təkrarolunmaz, fərdi çalar alırlar. Şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri dedikdə, qeyri-maddi nemətlər barəsində yaranan, şəxslərin fərdi xüsusiy yətlərini təzahür etdirən ictimai münasibətlər başa dü şülür. Qeyri-maddi nemətlər barəsində yaranan şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri hüquq normaları ilə tənzimlənir. Bu zaman həmin münasibətlər hüquqi forma alır, onlara hüquqi forma verilir. Əgər şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri hüquqi forma almazsa və həmin münasibətlərə hüquqi forma verilməzsə, onda onlar hüquqi cəhətdən nə tənzimlənə, nə də müdafiə edilə bilər. Şəxsi qeyri-maddi nemətlər barəsində yaranan və hüquq normaları ilə tən zimlənən şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərinə şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasi- Şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri və onların quruluşu 1 Гражданское право. Учебник. Часть I / Под рсл. А.ГКалпина, А.И.Масляева. М ., 1997, с. 14. 7 Развитие советского гражданского права на современном этапе. М .. 1986, с. 205. 3 Гражданское право. Учебник. Том I / Под рсд. Т.И.Илларионовой и лр. М ., 1998, с. 7. 22
bətləri deyilir. Şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibəti mülki hüquq münasibətinin bir növü dür. Ona görə də bu münasibətlər öz quruluşuna görə üç elementdən, yəni subyekt tərkibindən, məzmundan (subyektiv hüquqdan, hüquqi vəzifədən) və obyektdən ibarətdir. Şəxsi qeyri-əm lak m ünasibətinin subyekt tərkibi bu münasibətdə iştirak edən tərəflərdən, yəni iki tərəfdən ibarətdir. B irinci tərəf məlum məsələdir ki, səlahiyyətli şəxs adlanır. Səlahiyyətli şəxs dedikdə, subyektiv şəxsi qeyri- əmlak hüququnun daşıyıcısı (sahibi) başa düşülür. Səlahiyyətli şəxs odur ki, qeyri-maddi nemət ona məxsusdur. Məsələn, sağlamlıq barədə şəxsi qeyri- əmlak hüquq münasibəti yaranır. Bu növ hüquq münasibətində sağlamlıq kimi nemətin məxsus olduğu vətəndaş, yəni həmin nemətin qorunması hüququnun daşıyıcısı olan vətəndaş səlahiyyətli şəxs hesab edilir. Başqa bir misalda şəxsi yaşayış (həyat) barəsində şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibəti əmələ gəlir. Burada yaşayış (həyat) kimi qeyri-maddi nemətin məxsus olduğu vətəndaş, yəni yaşayış (yaşamaq) hüququnun sahibi olan vətəndaş səlahiyyətli şəxsdir. Daha başqa bir misalda ad kimi qeyri-maddi nemət barəsində şəxsi qeyri-əm lak hüquq münasibəti yaranır. Burada ad kimi nemətin məxsus olduğu vətən daş, yəni ad hüququnun daşıyıcısı olan vətəndaş səlahiyyətli şəxsdir. Səlahiyyətli şəxs rolunda istənilən fiziki şəxs çıxış edə bilər. Belə ki, hər bir fiziki şəxs qeyri-əmlak hüquqlarına (yaşamaq, sağlamlığın qorunması və s. hü quqlarına) malik ola bilər. Şəxsi qeyri-əmlak hüququ mülki hüquqların müstəqil növü olub, m ülki hüquq qab iliyyə tin in m əzmununun b ir hissəsini təşkil edir. Mülki hüquq qabiliyyəti isə fiziki şəxsin yaşından və sağlamlıq vəziyyətin dən asılı deyildir. Məhz bu səbəbdən şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərində səla hiyyətli şəxs rolunda həm azyaşlılar (18 yaşına çatmayan şəxslər), həm ruhi xəstələr və kəmağıllılar (fəaliyyət qabiliyyəti olmayan şəxslər) çıxış edə bilər lər. Söhbət natamam (nisbi) fəaliyyət qabiliyyətli (14 yaşdan 18 yaşa kimi), qismən fəaliyyət qabiliyyətli (14 yaşa kimi), məhdud fəaliyyət qabiliyyətli, ha belə qeyri-fəaliyyət qabiliyyətli şəxslərdən gedir'. Deməli, şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının daşıyıcısı rolunda yaşından və fəaliyyət qabiliyyətindən asılı olm ayaraq b ü tün vətəndaşlar çıxış edə bilərlər1 2. Şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərində ikinci tərəf (qarşı tərəf) rolunda borc lu şəxs çıxış edir. Məlum məsələdir ki, hər bir mülki hüquq münasibətində, o cümlədən şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətində iki tərəf iştirak edir. Hüquq münasibəti də məhz onlar arasında yaranır. Şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasi bətində birinci tərəf qismində çıxış edən səlahiyyətli şəxs bizə məlumdur. Bəs, səlahiyyətli şəxsə qarşı duran borclu şəxs (digər tərəf) rolunda burada kim işti rak edir? Məsələyə diqqət yetirsək görərik ki, şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətləri qeyri-maddi nemətlər barəsində səlahiyyətli şəxslə əhatə dairəsi bilinməyən, ;ayı qeyri-məhdud olan şəxslər (cəmiyyət üzvləri, yəni «hamı və hər kəs») 1 Гражданское право. Учебник. Часть I / Под ред. T lf. Илларионовой и др. M., I99S, с. 171. 2 Гражданское право. Учебник / Под ред. В.В.Заяесского. М.М.Вассолоса М., 2002. с. 126. 23
arasında əmələ gəlir. Deməli, borclu şəxs qismində həmin münasibətlərdə qeyri-məhdud saylı, naməlum cəm iyyət üzvləri («hamı və hər kəs») çıxış edirlər. Bu isə onu göstərir ki, şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətləri öz quru luşuna (strukturuna) görə m ütləq hüquq m ünasibəti növünə (qrupuna) daxil dir'. Bu cür hüquq münasibətlərində səlahiyyətlə şəxsə qarşı sayı qeyri-məh dud olan borclu şəxslər durur. Göstərilən cəhət şəxsi qeyri-əmlak münasibət lərini xarakterizə edən əsas hüquqi əlamətlərdən biridir. Mülki hüquq münasibətində, o cümlədən onun bir növü olan şəxsi qeyri- əmlak hüquq münasibətində çıxış edən tərəflər (səlahiyyətli şəxs və borclu şəxslər) subyektiv hüquqlara malik olub, subyektiv hüquqi vəzifələr daşıyırlar. Bu hüquq və vəzifələrin məcmusu şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətinin məzmununu təşkil edir. Məzmun isə şəxsi qeyri-əmlak münasibətinin ele mentlərindən biridir. Subyektiv hüq uq la r dedikdə, şəxsi qeyri-əmlak hüquqları başa düşülür. Şəxsi qeyri-əmlak hüququ subyektiv mülki hüququn müstəqil növü olub, yalnız şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətləri çərçivəsində əmələ gələ bilər. Onlar ancaq subyektiv hüquq kimi mövcud ola bilər. Özü də şəxsi qeyri-əmlak hü quqları səlahiyyətli şəxsə məxsusdur. Onların daşıyıcısı səlahiyyətli şəxsdir. Subyektiv hüquq kimi mövcud olan şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının məzmu nu (strukturu) bir neçə hüquqi imkandan (səlahiyyətdən) ibarətdir. Birinci hü quqi imkana (səlahiyyətə) tələb etm ək hüquqi im kanı (sə la h iyyə ti) deyilir. Bu hüquqi imkana (səlahiyyətə) əsasən səlahiyyətli şəxs şəxsi qeyri-əmlak münasibətində iştirak edən qarşı tərəfdən, yəni əhatə dairəsi məlum olmayan borcu şəxslərdən («hamwdan və «hər kəs»dən) tələb edə bilər ki, onlar öz üzərlərinə düşən vəzifəni icra etsinlər. İkinci hüquqi imkan (səlahiyyət) m üdafiə sə la h iyyə ti (h ü q u q i im kanı) ad lanır. Bu hüquqi imkana (səlahiyyətə) əsasən səlahiyyətli şəxs onun şəxsi qeyri-əmlak hüquqları pozulduğu hallarda, öz pozulmuş hüquqlarını məhkəmə və ya inzibati qaydada müdafiə edə bilər. Başqa sözlə desək, öz şəxsi qeyri- əmlak hüquqları (məsələn, şərəf və ləyaqət hüququ, yaşamaq hüququ və s.) pozulan zaman səlahiyyətli şəxs hüquq pozuntusu törədən şəxsə (borclu şəx sə) mülki-hüquqi sanksiyalar tətbiq olunmasını tələb edə bilər. Oçüncü hüquqi imkana (səlahiyyətə) istifa d ə sə la h iy y ə ti deyilir. İstifadə səlahiyyətinə əsasən səlahiyyətli şəxs şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarından (mə sələn, yaşamaq hüququndan, sağlamlığın qorunması hüququndan və s.) isti fadə edir. Bu hüquqlardan istifadə etməklə şəxslər öz fiziki əmin-amanlığını, şəxsi toxunulmazlığını və s. təmin edir. Səlahiyyətli şəxs şəxsi qeyri-əmlak hü quqlarından öz mülahizə və istəyinə görə, lakin qanunla müəyyən edilmiş həddə istifadə edə bilər. Mülki hüquq münasibətinin digər növlərinin məzmununa davranış səlahiy yəti (hüquqi imkanı) kimi başqa element də daxildir. Xüsusən də mütləq hü quq münasibətləri (məsələn, mülkiyyət hüquq münasibətləri) üçün davranış 1 1 Советское гражлапскос право. Учебник. Том I / Под рсд. О.А.К/юсаичикоса. М., 1985, с. 191; Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Под рсд. Г.И. Илларионовой и др. М .. 1998, с. 179; Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Под рсд. А.П.Ссргсеоа. Ю.К.Тоястого. М., 1998. с. 314. 24
səlahiyyəti xarakterik olan səlahiyyətdir. Şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibəti nin məzmununa isə belə səlahiyyət aid deyildir. Bu, tədris ədəbiyyatında haqlı olaraq göstərildiyi kimi, şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının (o cümlədən də şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətlərinin) başlıca xüsusiyyətini təşkil edir'. Beləliklə, subyektiv mülki hüquq kimi şəxsi qeyri-əmlak hüququnun məz munu (strukturu) ü ç səlahiyyətdən (hüquqi imkandan) ibarətdir: • tələb etmək səlahiyyətindən (hüquqi imkanından); • müdafiə səlahiyyətindən (hüquqi imkanından); • istifadə səlahiyyətindən (hüquqi imkanından). Subyektiv mülki hüquq kimi şəxsi qeyri-əmlak hüquqları nə ilə xarakterizə olunur?
ların əmlak dəyəri və iqtisadi (maddi) məzmunu yoxdur. Şərəf və ləyaqət hü ququ, yaşamaq hüququ, sağlamlığın qorunması hüququ, şəxsi toxunulmazlıq hüququ və digər şəxsi qeyri-əmlak hüquqları hər hansı iqtisadi (dəyər) məz mundan məhrumdur. Əgər bu hüquqlar pozularsa, səlahiyyətli şəxsə mənəvi zərər vurulur və həmin zərər pulla kompensasiya edilir. Lakin belə kompensa siya şəxsi qeyri-maddi nemətlərin dəyər ekvivalenti hesab edilmir.
cilikdə «özgəninkiləşdirilməyən hüquqlar» deyilir (MM-in 2-ci maddəsinin 4-cü bəndi). Məhz bu səbəbdən göstərilən hüquqları başqa şəxslərə vermək olmaz. Hətta həmin hüquqlar vərəsəlik qaydasında vərəsələrə verilmir. Onlar heç vaxt əqdin predmeti qismində çıxış etmir1 2 3
4 . Onlar özgəninkiləşdirilməsi mümkün ol mayan hüquqlardır. Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının qeyd edilən hüquqi xüsusiy yəti qeyri-maddi nemətlərin özünün ayrılmaz olması faktından irəli gəlir. Lakin bu hüquqi xüsusiyyətinə baxmayaraq, bəzi şəxsi qeyri-əmlak hüquqlan səlahiyyətli şəxs öldükdən sonra başqa şəxslər tərəfindən həyata keçirilə və mü dafiə oluna bilər. Məsələn, müəlliflik hüququ (əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüqu qu), ad hüququ (əsərdən müəllifin öz adı ilə istifadə etmək hüququ)), əsərin toxu nulmazlıq hüququ kimi hüquqlar müəllifə məxsus olub, onun şəxsi qeyri-əmlak hüquqlan hesab edilir". Əgər müəllifin ölümündən sonra onun göstərilən hüquqla- n pozularsa, onda vərəsələr həmin hüquqlan pozan hərəkətlərin aradan qaldırıl masını tələb edə bilərlər. Bu isə müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlannın faktiki su rətdə müdafiə olunmasını ifadə edir. Qanun icazə verir ki, vərəsələr müəllifin şəx si qeyri-əmlak hüquqlarını həyata keçirsinlər5. Bundan əlavə, vətəndaş ölmüş ailə üzvünün şərəf və ləyaqətini müdafiə etmək üçün iddia verə bilər6. 1 Гражланскос право. Учебник. Том I / Пол рсл. Е.Л.Суханоса. M., I99S. с. 726. 2 Гражданское право России. Курс лекций. Часть общая, с. 282. 3 Советское гражданское право. Учебник. Том I / Под рсл. О.Л.Красасыикосп. М . 1985. 191. Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Подрсд. Т.Г.Ихшарионосой ндр. М., 1998. с 170. 4 «M üəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» Qanunun 14-cü maddəsi. 5 «M üəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 29-cu maddəsi 6 Рассмотрение гражданских дел о зашиты чести и достоинства. Обзор судебной практики / Бюллетень Верховного Суда СССР. 1979, № 6. 25
Üçüncüsü, şəxsi qeyri-əmlak hüquqları m üstəsna h ü quq növünə (qru puna) aid olan hüquqlardır. Ona görə ki, səlahiyyətli şəxs özünəməxsus sub yektiv qeyri-əmlak hüquqlarının obyekti olan nemətlərdən (həyatdan, sağlam lıqdan. addan və s.) istifadə etməkdə qanuni (leqal) in h is a r hüququna ma likdir. Bütün digər şəxslərin şəxsi qeyri-maddi nemətlərə münasibətdə belə hüquqa rnalik olması qadağandır. Müstəsna hüquq həm də onu ifadə edir ki, şəxsi qeyri-əmlak hüququnun məzmununu təşkil edən bəzi səlahiyyətlərdən (hüquqi imkanlardan) yalnız səlahiyyətli şəxsin icazə və razılığı ilə istifadə edi lə bilər. Məsələn, məşhur və tanınmış idmançı icazə verir ki, hər hansı firma onun adından əmtəə nişanında istifadə etsin və s. Dördüncüsü, subyektiv şəxsi qeyri-əmlak hüquqları m ütlə q h ü q u q la r sı rasına aiddir. Ona görə ki, əhatə dairəsi məlum olmayan və qeyri-məhdud sayda borclu şəxslər şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının daşıyıcısı olan səlahiyyətli şəxsə qarşı dururlar. Şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətinin məzmununu təşkil edən ikinci ele ment su byektiv m ülki hüquqi vəzifədir. Subyektiv vəzifə borclu şəxsin üzə rinə düşür. Borclu şəxsin üstünə düşən vəzifə nədən ibarətdir? Qeyd etmək lazımdır ki, mütləq hüquq münasibətlərində tərəf rolunda işti rak edən borclu şəxs həmişə və bütün hallarda aktiv yox, p a ssiv vəzifə daşı yır. Bu vəzifə borclu şəxsin səlahiyyətli şəxsə (subyektiv qeyri-əmlak hüququ nun daşıyıcısına) öz su b ye ktiv hüququnu həyata ke çirm ə kd ə m ane olm a- maqdan ibarətdir. Başqa sözlə desək, borclu şəxs səlahiyyətli şəxsin subyek tiv şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarını poza bilən hərəkətlər etməkdən çəkinməli dir', Bu, onun əsas və başlıca vəzifəsidir. Məhz borclu şəxsin bu cür passiv vəzifəni icra etməsi imkan verir və təmin edir ki, səlahiyyətli şəxs öz subyektiv qeyri-əmlak hüququnu tam və lazımınca həyata keçirsin. Əgər borclu şəxs öz vəzifəsini icra etməzsə, bununla o, hüquq pozuntusuna yol verir, yəni səlahiy yətli şəxsin subyektiv qeyri-əmlak hüquqlarını pozur. Belə halda isə səlahiy yətli şəxs öz pozulmuş hüquqlarını müdafiə etmək üçün qanunda nəzərdə tu tulan müdafiə üsullarına əl atır. Obyekt şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətinin üçüncü elementidir. Əgər obyekt yoxdursa, onda şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətləri də yarana bil məz. Onlar məhz obyekt barəsində əmələ gəlir. Şəxsi qeyri-əm lak hüquq m ün a sib ə tin in o b y e k ti dedikdə, şəxsi qeyri- maddi nemətlər başa düşülür. Bu nemətlər subyektiv mülki hüquq kimi şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının obyektidir. Onların hüquqi əlamətləri və təxmini siya hı barədə bundan əvvəlki yarımbaşlıqların birində danışmışıq. Buna görə də həmin məsələyə yenidən toxunmağı lazım bilmirik. «Şəxsi qeyri-əmlak hüququ» və «şəxsi qeyri-maddi nemət» kimi iki anlayışı bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Alimlərdən M.N.Maleina haqlı olaraq gös tərir ki, bir-birləri ilə sıx qarşılıqlı surətdə bağlı olsalar da, onları eynimənalı (si- 1 1 Советское гражданское право. Учебник. Том I / Пол рсл. О.А.Красавчикова. М., 1985, 191 192; Гражданское право России. Учебник. Часть 1 / Под рсд. З.И.Цыбуяенко. М., 1998. с. 160. 26
nonim) hüquqi terminlər hesab etmək olmaz1. Amma Rusiya Federasiyasının MM-İ «qeyri-maddi nemətlər» ifadəsini ümumiləşdirilmiş anlayış kimi işlədir. Belə ki. həmin məcəllədə «qeyri-maddi nemətlər» anlayışı özündə şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarını və vətəndaşa məx sus olan digər qeyri-maddi nemətləri birləşdirir (RF MM-in 151-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Bir sıra müəlliflər Mülki Məcəllədə ifadə olunan hüquqi göstərişə istinad edərək analoji mövqedə dururlar1 2.
Bizim fikrimizcə, nə qanunverici, nə də alimlər göstərilən məsələ barəsində dəqiq mövqe tutmurlar. M.N.Maleina haqlı olaraq təklif edir ki, RF MM-in nəzərdə tutduğu qeyri-maddi nemətlərin siyahısından qeyri-əmlak hüquqlan çıxanlsın3. Şəxsi qeyri-əmlak hüquqları subyektiv mülki hüququn müstəqil növüdür. Onlar şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibəti çərçivəsində yaranaraq, həmin mü nasibətin məzmununu təşkil edən elementlərdən biridir. Şəxsi qeyri-maddi ne mətlərə gəldikdə isə onlar subyektiv şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının, eləcə də şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətlərinin obyektidir. Deməli, onlar eynimənalı anlayışlar deyildir. Şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətləri bir neçə fərqləndirici əlamətə (xü susiyyətə) malikdir. Həmin əlamətlərə (xüsusiyyətlərə) aiddir: • birincisi, şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətləri son dərəcə şəxsi xarak te rli m ü n a sib ə tlə rdir, çünki bu münasibətlər şəxsi qeyri-maddi nemətlər (həyat, sağlamlıq, şərəf və ləyaqət, ad, şəxsi toxunulmazlıq və s. nemət lər) barəsində əmələ gəlir ki, bu nemətlər həmin münasibətlərin iştirakçı sı (tərəfi) olan səlahiyyətli şəxsin özü ilə, onun şəxsiyyəti ilə qırılmaz su rətdə bağlıdır: • ikincisi, şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətləri cəmiyyətin qeyri-maddi (mənəvi) sferasında yaranır və buna görə də həmin hüquq münasibətləri hər hansı iqtisadi (maddi, dəyər) məzmundan tam məhrumdur. Məhz bu səbəbdən onlar qeyri-əmlak hüquq münasibətləri olub, əmlak münasi b ə tlə ri ilə b ilavasitə bağlı deyildir; • üçüncüsü, şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətləri m ütləq hüquq müna sib ə ti q rupuna (növünə) aiddir, çünki bu münasibətlərdə iştirak edən səlahiyyətli şəxsə qarşı əhatə dairəsi məlum olmayan, qeyri-məhdud sayda borclu şəxslər dururlar; • dördüncüsü, şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətlərinin məzmununa daxil olan subyektiv hüquq (subyektiv şəxsi qeyri-əmlak hüququ) özgəninki- lə ş d irilm ir və başqa şəxslərə verilm ir. Onların müəyyən bir subyekt dən digər subyektə keçməsi qeyri-mümkündür. Məhz bu səbəbdən şəx 1 Maıemııt M.H. Личные неимущественные права граждан (понятие, осуществление, защнга). Авторсф. локт. лисе. М.. 1997, с. 9. 2 Məsələn, bax: Гражданское право. Учебник. Том I / Пол ред. ЕЛ.Суханова. М.. 199$, с. 726; Гражданское право России. Учебник. Часть I / Пол род. З.Н.Цыбуяенко. М . 1998, с. 160; Граж данское право России. Курс лекций. Обшая часть / Под рсд. О.Н.Садикова. М., 2001, с. 2S2; Граж данское право. Учебник. Часть I /П ол рсд. А.П.Ссргееса. Ю.К.Толстого. М.. 1998. с. 313-314. 3 Малаша М.Н. Личные неимущественные права граждан (понятие, осуществление, зашита). Авторсф. докт. днсс. М., 1997, с. 9. 27
sin öz ad hüququ, öz şəxsi toxunulmazlıq hüququ, öz yaşamaq hüququ və digər hüquqlarının başqa şəxsə keçməsi istisna edilir; • beşincisi, şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətləri müddətsiz hüquq mü nasibəti növünə aiddir. Belə ki, bu münasibətlərin qüvvədə olması vaxt (zaman) anlayışı ilə məhdudlaşmır. Həmin münasibətlər qeyri-müəyyən müddətə qüvvədə olur. Ona görə də onlara qeyri-müəyyən müddətli hüquq m ünasibətləri də deyilir. Göstərilən hüquq münasibətlərinin müddətsiz olması onunla izah edilir ki, həmin münasibətlərin obyekti olan qeyri-maddi nemətlərin mövcud olması müddətlə məhdudlaşmır. Şəxsi qeyri-maddi nemətlər son müddət ideyasını tanımır. Onlar müvəqqəti mövcud ola bilməz. Şəxsi hüquqların cəmiyyətdə böyük sosial dəyəri var- Şəxsi qeyri-əmlak
hüquqlarının rolu Şəxsi hüquqlar çoxcəhətli anlayışdır. Onlar həm
və əhəmiyyəti geniş, həm də məhdud mənada işlədilir. Geniş mə
nada şəxsi hüq uq la r dedikdə, istənilən subyektiv hüquq (sosial, iqtisadi, si yasi və s. hüquqlar) başa düşülür. Məhdud mənada şəxsi hüquqlar dedikdə,
sosial-iqtisadi və siyasi hüquqlardan fərqlənən xüsusi növ hüquqlar başa dü şülür'.Şəxsi qeyri-əmlak hüquqları məhz məhdud mənada şəxsi hüquqlar de
məkdir. Buna görə də onlar nə sosial, nə iqtisadi, nə də siyasi hüquqlar növü nə aid edilir.
Şəxsi qeyri-əmlak hüquqları onların daşıyıcısı olan şəxsin özündən ayrılmaz olub, onu fərdiləşdirir. Məhz onların sayəsində subyektin şəxsiyyəti təkrarolun
maz olur. Şəxsi qeyri-əmlak hüquqları bütün ömrü boyu subyektin (şəxsin) ayrıl maz keyfiyyəti hesab edilir. Şəxsiyyətin cəmiyyətdəki sosial-hüquqi statusu, icti
mai vəziyyəti məhz onlarla xarakterizə olunur və müəyyən edilir. Şəxsiyyətin cə miyyətdəki vəziyyəti isə cəmiyyətin özünün inkişaf səviyyəsini təyin edir və şərt
ləndirir. Şəxsi qeyri-əmlak hüquqlannın sosial qiyməti də məhz bundan ibarətdir. Şəxsi qeyri-əmlak hüququnun bir sıra növlərinin şəxsiyyətin konstitusion
statusunu müəyyənləşdirmək baxımından əhəmiyyəti böyükdür. Yaşamaq hüququ, şəxsi toxunulmazlıq hüququ, sağlamlığın qorunması hüququ, şərəf və
ləyaqətin müdafiəsi hüququ və digərləri Azərbaycan Respublikası vətəndaşla rının konstitusion (əsas) hüquqları sırasına aiddir.
Şəxsi qeyri-əmlak hüquqları şəxslərin həm fiziki cəhətdən, həm də sosial cəhətdən mövcud olmasını, onların cismani və mənəvi toxunulmazlığını təmin
edir. Onların əhəmiyyəti bazar iqtisadiyyatı şəraitində daha da artır. Bazar iqti sadiyyatı şəxsiyyətin iqtisadi azadlığı və azad sahibkarlıq hüququ (fəaliy
yəti) ilə bağlıdır. Onların əsasında şəxsi hüquq və azadlıqlar durur. Sivil cəmiy yəti şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarından ayrı təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.
Bir sıra şəxsi qeyri-əmlak hüquqları BMT-nin «İnsan haqlarının Ümumi Bə yannam əsində (1948), «Mülki və siyasi hüquqlar barədə Beynəlxalq pakt»da
təsdiq olunmuşdur. 1 1 Mamyjoa И.И. Правовая система и личность. Саратов. I987, с. 94; Малсина М.Н. Защита
личных неимущественных прав советских гражлан. М., 1991, с. 5. 28
|