Oila pedagogikasi

3.1. Oilada ota-onaning о‘mi
Inson kamolotining ko‘rinishlaridan biri-obro‘-e’tiborga 
ega bo‘lishdir.
Obro‘ bir kun yoki bir yil mobaynida hosil bo‘ladigan 
jarayon emas. Obro‘ni inson hayot mazmunidagi faoliyati 
jarayonida asta-sekin shakllanib boradi. Ota-onaning oiladagi
53

---

obro‘si tarbiya vositasi sifatida xizmat qiladi. Obro‘ oilaviy 
munosabatlar jarayonida shakllanadi.
Ma’naviy axloqiy xislatlami, zamon ruhiga mos tusha- 
digan fazilatlami shakllantirishga qaratiladi. Mazkur toifadagi 
oila a’zolari davrasidagi suhbatlar, munozaralar, bahslar 
mulohazalar o‘zaro tenglik, hurmat ruhiga bo‘ysundiriladi. 
Oilaviy munosabatlarining ushbu ko‘rinishda turli yoshdagi, 
jinsdagi bolalarga maqsadga muvofiq tarbiyaviy ta’sir o‘tka- 
zish imkoniyati mavjuddir.
Shu boisdan tasodifiy voqea va hodisalaming sodir 
bo‘lish turli tarzda baholanadi va ularga bevosita aloqador 
oila a’zolari turmush tajribasidan kelib chiqqan holda yo 
rag‘batlantiriladi yoki tanbeh beriladi, jazolanadi. Bunday 
odilona amalga oshirilgan muloqot ta’sirida o‘gil-qizlar ruhiy 
dunyosida ota-onaga nisbatan dilkashlik, xushmuomalalik, 
o‘z faoliyati uchun javobgarlik, o‘z-o‘zini boshqarish kabi 
muhim insoniy fazilatlar paydo bo‘ladi.
Oilada munosabatning yana bir turi «avtoritar» - yoki 
«obro‘talab» munosabat deb ataljb, bunda ota-onaning 
obro‘si shaxslararo muloqotda hal qiluvchi, yetakchi rol 
o‘ynaydi. Shaxslararo teng huquqlilik, erkin xatti-harakat qi­
lish, 
tashabbuskorlik bunda 
o‘z 
ahamiyatini 
yo‘qota 
boshlaydi. Oila a’zolarining yurish-turishi, xatti-harakati 
ko‘pincha kattalar tomonidan cheklab qo‘yiladi.
Ota-ona tomonidan tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishning asosiy 
usuli bu jazolash hisoblanadi, biroq, onda-sonda rag‘bat- 
lantirish usulidan foydalanilganda ham ma’naviy rag‘bat- 
lantirish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi, munosabatdagi bunday 
noxushlik ota-ona ko‘zlagan tarbiyaviy maqsadni amalga 
oshirmaydi va past samara beradi. Buning oqibati natijasida 
oila a’zolari o‘rtasida, mehr-oqibat hissi pasayadi. Ushbu
54

---

paydo bo‘lgan salbiy nuqtayi nazar ota-onaga nisbatan 
qo‘llaniladi.
Farzandlarda ota-onaga yaqinlik mehr-muhabbat hissi 
biroz bo‘lsada kamayadi, keyinchalik bu tuyg‘u uzoqla-shishi 
«begonalashish» tomoniga o‘sib o‘tadi.
Oilaviy turmush munosabati ichida «liberal» (muro- 
sasozlik) toifasi ham ko‘zga tashlanib turadi. Oila davrasida 
ota yoki ona murosasoz, ko‘ngilchang bo'lishlik 
tashqi 
ko‘rinishidan iliq ruhiy iqlimini o‘ziga aks ettirganday bo‘lib 
tuyulsa ham, aslida unda hamjihatlik, o‘zaro tushunish 
yetishmaydi. Murosasozlik ta’sirida farzandlar fe’l-atvorida 
munofiqlik, ikki yuzlamachilik, kelishuvchilik 
kabi illatlar 
tarkib topishi mumkin.
Ota-ona obro‘si oiladagi axloqiy tarbiyaning garovi hi- 
soblanadi.
Buyuk allomalaming mulohazalariga ko‘ra, tarbiyada ha- 
zilga yo‘l qo'yuvchi jiddiylik hukm surishi lozim, lekin 
hamma ish hazilga, ermakka, sertakalluflikka, adovat, timoq 
orasidan kir izlashga aylanib ketmasligi kerak.
Shu boisdan muayyan pedagogik-ruhiyat qonun-qoi- 
dalariga rioya qilingan holda ota-onalar tarbiya prinsiplari, 
usullari, vositalari bilan qurollangandagina haqiqiy nazokatga 
va odobga erishish mumkin. Bu narsa ulardan chuqur 
izlanishlami talab qiladi. Oilada farzandlarga tarbiyaviy ta’sir 
ko‘rsatishining iltimos, maslahat, 
ishontirishi, talab qilish, 
buyruq va tanbeh berish, jazolash, rag‘batlantirish singari 
qator usullaridan o‘z o‘mida va me’yorida foydalanilmasa, 
ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi.
Mezon tuyg‘usi va me’yor hissiga amal qilish ota-ona 
ruhiy dunyosiga, ma’naviyatiga singib borsa, u holda far- 
zandlaridan uzoqlashishi, begonalashish, bordi-keldiga borish,
55

---

anglashilmovchilik g‘ovining 
vujudga 
kelishi, bachkana- 
lashish, badjahllik, asabbuzarlik hulq-atvori namoyon bo‘l- 
maydi.
Tarbiyaning muhim roli nutq hisoblanadi, shuning uchun 
ota-ona o‘z nutqida yoqimsiz ohang bilan, mantiqsiz va 
qaytariq so‘zlarini ishlatish va qo‘llash bilan farzandlami 
ranjitishlik, ularda ishonch hissini so'ndiradigan, hazil-mu- 
toyiba, samimiy bo‘lmagan fikr va mulohazalardan saqlanish 
kerak. Hayotda muloyimlikka, shirinsuhanlikka, samimiy- 
likka, sof vijdonligi, dilkashlik va hotamtoylikka hamdard- 
likka nima yetsin!
Odatda, ota-ona nazokatli bo‘lgandagina haqiqiy obro‘- 
e’tiborga erishadi. Bundan tashqari, obro‘li bo‘lmoq uchun 
ishonch har tomonlama rivojlangan bo‘lishi, shuningdek, 
aqliy, axloqiy estetik jihatdan muayyan cho‘qqiga erishgan 
bo‘lishi darkor. Bulaming barchasi ota-onadan aql-zakovatli, 
milliy udum va urf-odatlami mukammal 
egallagan 
shaxs 
bo‘lishni talab qiladi.
Oilaviy turmushda farzand kamol topishini to‘g‘ri yo‘lga 
qo‘yishning asosiy vositasi bolada e’tiqodni shakllantirishdir. 
Buni bolani faqat ishontirish yo‘li bilan amalga oshirsa 
bo'ladi.
Shuning uchun ota-ona o‘g‘il-qizlami voyaga yetka- 
zishda ulami ko‘r qilishga yoki asossiz buyruq berishga 
tayanmasligi kerak. Xo‘sh, ota-ona obro‘si farzandlarda 
qachon paydo bo‘ladi? Oilaviy turmush tajribalaridan shu 
narsa ma’lumki, ota-onaning obro‘si davlat va oila a’zo­
lari oldida javobgarlikni his qilishdan boshlanadi. Mabo- 
do, ota-ona o‘z ishi, o‘z burchi uchun javobgar ekanli- 
gini tasawur qila olsa va unga 
amaliyotda 
rioya qilsa, 
mana shu narsa 
ulaming obro‘-e’tibor qozonishi uchun
56

---

asosiy zamin hisoblanadi. Ulaming ruhiy dunyosi, ma’na- 
viyati oilaviy iliq muhit uchun yetarli va ta’sirchan bo‘lsa, 
o‘z-o‘zidan obro‘ qozonilaveradi, oila 
a’zolari 
o‘rtasida 
mehr-muhabbatga erishadi.
Agarda ota-onalar o‘zlarining hulq-odob xislatlari, his- 
tuyg‘ulari, xatti-harakatlarida bularga rioya 
qilsalar, oila 
a’zolari hamda jamoatchilik o‘rtasida yetarli darajada 
obro‘ qozona oladilar. Lekin, obro‘ qozonish shaxsning 
tezkorlik bilan amalga oshiriladigan sifati emas. Ota-ona 
obro'si butun hayot davomida kundalik ibratli hulqi, axloqi, 
intizomi, aql-zakovati, kamtarinligi, ishbilarmonligi bilan- 
gina qo‘lga kiritishadi. Ibrat, namuna, chekilgan zahmat, 
zakovat, chin ezgu niyat, hayrli ish, samimiylikevaziga 
yuzaga kelgan obro‘ haqiqiy obro‘ bo‘ladi.
Bunday obro‘ farzandlar xayrxohligi va hamdardligiga 
sazovor bo‘ladi. Natijada, oila a’zolari totuv, osoyishta, 
inoq, ahil, xotiijam, hamjihat turmush kechiradilar. Oiladagi 
farzandlar yuksak his-tuyg‘uli, ma’naviyatli, madaniyatli 
inson sifatida ruhiy ozuqa oladilar, ular ota-onalari bilan 
behad faxrlanadilar, his-hayajonga to‘ladilar va shu g‘urur 
bilan yashaydilar, asta-sekin eng zarurshaxsiy fazilatlarini 
egallab boradilar. Oilaviy turmushda ayrim ota-onalar faqat 
tazyiq o'tkazish yo‘li bilan farzandlari hamda boshqa 
oila a’zolari davrasida obro‘ orttirishni xohlaydilar, bu 
narsani yashashning asosiy vositasi deb hisoblaydilar. Bunda 
ul$r qo‘rqitish, buyruq berish, ruhan ezish, tahqirlash, u 
tazyiq o‘tkazish usullarini qo‘llaydilar. Goho ular zahar- 
xandalik va badjahllikni bola tarbiyasining eng muhim usuli 
deb biladilar. Qo‘qinch asosida bolada vujudga kelgan 
«tobelikni», «bo‘ysunishni» ular o‘zlaricha farzandlari dav-
57

---

rasida erishgan obro'si deb o‘ylaydilar, tarbiyaning bu usuli 
yuqorida aytib o‘tilganidek avtoritar deb aytiladi.
Ayrim ota-onalar esa o‘z farzandlari bilan kamroq 
muloqotda bo‘lishni, o‘zlarini ulardan uzoqroq olib yurishni 
shu yo‘l bilan obro‘ orttirishni ham hayol qilishadi. Ulaming 
nazarida go‘yo farzand bilan qancha kam uchrashishsa, 
ma’lum masofadan muomala qilishsa, shuncha ko'proq obro‘ 
qozonish mumkin emish. Bu noto‘g‘ri tushuncha, yuzaki 
qarorga kelish hisoblanadi. Aksincha, ota-ona o‘z farzandi 
bilan qancha kam muloqotda bo‘lishsa, ulaming ruhiyati 
bilan yaqindan tanishmasa, o‘z ta’sirini o'tkazmasada, ular 
o‘ttasida begonalasnish, befarq bo‘lish, his-tuyg‘ulari, isho- 
nishlari, xohishlari kelib chiqadi.
Hozirgi paytda shunday ota-onalar ham uchraydiki, ular 
bolaga faqat rasmiyatchilik bilan munosabatda bo‘lish orqali 
obro‘ orttirishga harakat qilishadi. 
,
0 ‘z maqsadlarini amalga oshirish uchun ular qildan qiyiq 
qidirishadi, xatti-harakatlami keltirib chiqargan asl sababdan 
ko£z yumishadi. Bolaga hadeb tanbeh berishadi, begonalar 
davrasida kalaka qilishadi. Uning yurish-turishlarini cheklab 
qo‘yishadi, bo‘lar-bo‘lmasga tanbeh berishadi, 
arzimas 
harakat uchun jerkib, siltab tashlashadi. Farzandlariga ko‘p 
pand-nasihat qilaverish ham shaxslararo 
munosabatda 
noxush kechinmalami vujudga keltiradi. Ota-onalar arzi- 
magan mayda-chuyda muammo, mulohaza, ko‘mak uchun 
ham uzundan-uzoq o‘git-nasihat qiladilar. Farzand erkini 
poymol etib, mustaqil fikr yuritishi, 
intilishini oyoq osti 
qilishgacha borib 
yetadilar. 
Ular o‘zlarining nasihat- 
go‘yliklarini ota-onalik burchi deb baholaydilar.
Mayda gaplik, ezmalik bilan o‘g‘il-qizlar o‘rtasida ha- 
qiqiy obro‘ qozonib boimaydi.
58

---

Turmushda soxta yaxshilik qilish orqali farzandlari oldida 
obro‘ orttirishmoqchi bo‘ladigan ota-onalar ham bor. Bun- 
day ota-onalar o‘zlarining yumshoq muomalaligi, beozor- 
ligi, kechiruvchanligi, yon beruvchanligi, kam talabchanligi 
bilan farzandlarini o‘zlariga rom qilib olishni istaydilar. 
Ulaming fe’l-atvorida, na ma’naviyatida 
qat’iyatlilik, na 
talabchanlik, na barqarorlik mavjud. Tilyog‘lamachilik, sox- 
talik, sun’iylik bilan bolada yuksak insoniy xislatlami, oily- 
janob his-tuyg‘ularni, irodaviy sifatlarni tarkib toptirib 
bo‘lmaydi. Ota-ona obro‘sini orttirishda ibrat ko'rsatish usuli 
muhim rol o‘ynaydi, oilada tarbiya ishini muvaffaqiyatli 
amalga oshirish uchun ota-ona tinmay o‘zlarini ham 
pedagogik, ham ruhiy jihatdan tarbiyalab borishlari kerak, 
ular o‘zlarida yetishmaydigan sifatlarni egallab borib, mav­
jud illatlami batamom tugatishlari lozim. Chunki ota- 
onaning tarbiya jarayonidagi iste’dodi — bu farzandlarga 
nisbatan muhabbat va sadoqatdan iboratdir
Ota-onalar o‘z farzandlari o‘rtasida obro'ga ega bo‘- 
lishlari uchun qator chora-tadbirlami amalga oshirishlari 
zarur. Farzandlami yoshiga mos holda qator tarbiyaviy ishlar 
olib borishlari darkor.
• Ota-onalar farzandlari davrasida obro‘ orttirish uchun 
ulaming ruhiy dunyosiga kirib borishlari ayni muddaodir. 
Chin obro‘ga ega boMmoqchi boigan har bir ota-ona qim- 
mat vaqtlarini o‘z norasidalaridan hech mahal ayamasliklari 
kerak.
• Oila davrasida ota-onalaming kuzatuvchanligi, ziy- 
rakligi, sezgirligi, fahmliligi, hoziijavobliligi, samimiyligi mu­
him ahamiyat kasb etadi.
• Ota-onalaming o‘z farzandlariga va oilaning boshqa 
a’zolariga (buva, buvi, kelin va boshqalar)ga mehribonligi
59

---

obro‘ orttirishning eng muhim yo‘lidan biridir. Farzand- 
larining kuchiga, qobiliyatiga, aql-zakovatiga xotirasiga, 
diqqat-e’tiboriga, irodaviy xislatiga, qiziqishlariga, ko‘nikma 
va malakalariga qarab aqliy va jismoniy topshiriqlar berilishi 
hamda o‘z vaqtida, uzluksiz ravishda ulaming natijasini 
tekshirish va oqilona baho berish, rag‘batlantirish bolalarda 
qat’iylik, dadillik fazilatini vujudga keltiradi, mustaqil ilmini, 
tashabbus ko'rsatish sari chorlaydi, kattalarga nisbatan 
ixlosi ortadi.
• Ixlos, hurmat, intilish, tirishqoqlik obro‘ning uzviy 
zanjirlari hisoblanadi.
• Ota-onalaming ijtimoiy muhitda, jamoatchilik o‘rta- 
sida va oila davrasidagi samimiyligi va g‘amxo‘rligi ularga 
katta obro‘ keltirishi mumkin.
Ulardagi samimiylik, g‘amxo‘rlik fazilatlari faizandlar 
ruhiy dunyosiga katta ta’sir etadi, ruhlanish, to‘lqinlanishi, 
shijoat, ehtirosni vujudga keltiradi. Ulaming ibratli xislatlari, 
shaxsiy fazilatlari, irodaviy sifatlari, o‘z-o‘zini qo‘lga olish 
kabi jihatlari yigit va qizlar qalbida o‘chmas iz qoldiradi. 
Ota-onaga nisbatan ishonch, intilishi moyillik hamdardlik 
sifatlari shakllana boradi. Oilada ruhiy muhit, totuvlik 
mavjud bo‘lishi uchun ota-orialarda haqiqiy ma’nodagi 
nazokat hamda obro‘ mustahkam shakllangan bo‘lishi kerak.