Oila pedagogikasi

5.2. Oilada bolalami axloqiy tarbiyalash omillari
Oilada shaxsni axloqiy shakllantirish bolaning tug‘i- 
lishidan boshlanadi. U ko‘pgina omillar ta’sirida tarkib 
topadi. Bu omillar oilaviy munosabatlar xarakteri, ota-ona- 
larning namunasi, ulardagi umumta’lim darajasi, umum- 
madaniy saviyasi hamda ulaming pedagogik madaniyati va 
nihoyat oilaviy hayotning tashkil etilishidan iborat.
Bu omillar oilada bolani axloqiy tarbiyalashning maz- 
munini tashkil etadi va ular bir qator peadagogik xusu- 
siyatlami o‘z ichiga oladi. Bular quyidagilardan iborat:
1. 
Ayrim oilalarda bolalaming tarbiyasi faqat onalar 
zimmasida, ota esa bu ishdan o‘zlarini chetga oladilar. Go‘yo 
farzandlarini bog‘cha, maktab tarbiyalab berishlari shart.
134

---

Tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, qadimdan o‘g‘il 
bolalar tarbiyasi bilan otalar, qiz bola tarbiyasi bilan onalar 
shug‘ullanganlar, ammo ular asosan erkaklar nazoratida 
bo‘lgan.
2. Ota-onalar bolalarga birdek munosabatda bo‘lishlari, 
bir xil mehribon va g‘amxo‘r, talabchan va qattiqqo‘l 
bo‘lsalar bolalar hayoti butun va mukammal bo‘ladi. Biri 
talab qilganda, ikkinchisi yonini olsa tarbiya buziladi. 
Bolalariga haddan tashqari mehribonchilik qilayotgan ota- 
onalar ulami hurmat qilishdan oldin, o‘zlarini ham hurmat 
qilishni o‘rgatishlari zarur.
3. Ko‘pgina ota-onalar bolalarini tarbiyalash borasida 
o‘z vazifalari va burchlarini to‘la his qilmaydilar. Boshqa- 
charoq aytganda ularda pedagogik tayyorgarlik yetishmaydi. 
Zotan oilaviy tarbiya, awalo, ota-onalaming o‘zlarini-o‘zlari 
tarbiyalash demakdir. Chunki bola ayni paytda ta’sir obyekti 
va subyektidir. Biroq 
ota-ona bola ana shunday obyekt 
ekanligini sezmasligi uchun harakat qilishi kerak. Ammo 
barcha ota-onalar ham buni tushunib yeta olmaydilar.
4. Oila hayotini to‘g‘ri tashkil qilish, oilada sog‘lom 
axloqiy muhitni yaratish lozim. Bu ishda hech qanday 
mayda-chuydalar bo‘lmasligi kerak. Har bir narsa bolaga 
ta’sir qiladi. Ana shu ta’sir natijasida salbiy yoki ijobiy 
odatlar, turlicha xulq-atvorlar paydo bo‘ladi. Ota-onalaming 
har bir xatti-harakatini bolalar kuzatib turadi. Shuning uchun 
bolaga u yoki bu ishni qil yoki qilma deb nasihat qabilidagi 
o‘rgatish yoii bilan tarbiyalayman, deb o‘ylamaslik kerak.
5. Har bir ota-ona bolasini barkamol inson bo‘lishini 
istaydi. Farzandini ana shunday inson bo‘lishidan nafaqat 
ulaming o‘zi, balki jamiyat ham manfaatdir. Ota-onaning fu- 
qarolik burchi ham shuni taqozo etadi. Shunga ko‘ra har bir
135

---

ota-ona, eng awalo, mamlakat uchun bo‘lajak fiiqaroni tar- 
biyalayotganini unutmasligi lozim.
6. Ota-ona shaxsining o‘zi bola tarbiyasida muhim rol 
o‘ynaydi. Ulaming oqilona o‘gitlari, pand-nasihatlarining 
hech bid, ulaming shaxsiy namunasi o‘mini bosa olmaydi. 
Bolalaming axloqiy fazilatlarini tarkib topishida, oiladagi 
o‘zaro ahllik, halollik va rostgo‘ylik, o‘zaro ishonchning 
mavjudligi, umuman sog'lom axloqiy muhit muhim aha- 
miyatga ega.
7. Oilada bolalami sevish, ulaming shaxsiyatini hurmat 
qilish va hech qachon ulami izzat-nafsiga tegmaslik zarur. 
Bunday jazolash usuli bola nafratini kuchaytiradi. Har 
qanday g‘amxo‘rlik talabchanlik bilan olib borilgani maq­
sadga muvofiqdir.
8. Har bir oilada uning o‘ziga xos bo‘lgan an’analari 
mavjud bu an’analar bola ongiga, uning xulq-atvoriga juda 
kuchli ta’sir qiladi. Masalan: oila a ’zolarining tug‘ilgan 
kunlarini o‘tkazish, qarindosh urug‘lar holidan xabar olish va 
hokazolar.
9. Bola tarbiyasida ota-onaning ishxonasidagi, mahalla 
va qo‘ni-qo‘shnisi oldidagi obro'yi ham katta rol o‘ynaydi va 
bolalarida ulaiga nisbatan faxrlanish hissini uyg‘otadi. Ular 
shu ruhda tarbiyalanadilar.
Shunday qilib, oilaviy tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlari 
va ta’sir qilish omillari mavjud. Bulami hisobga olmasdan 
turib, bola tarbiyasini oilada yaxshi yo‘lga qo‘yish mumkin 
emas. Buning uchun, awalo, ota-onalaming o‘zlari tarbiya- 
langan bo‘lishlari lozim.
Ota-onalaming butun hayoti, ulaming fuqarolik qiyofasi, 
ma’naviy dunyosi bola tarbiyasining negizini tashkil etadi. 
Zotan, ota-ona bolalari uchun aziz va muqaddas kishilardir.
136

---

Shu ababli ularga taqlid qiladilar, ularga o‘xshashga inti- 
ladilar.
Oiladagi tarbiyani yuqoridagi xususiyatlarini hisobga 
olish, bolani axloqiy jihatdan taibiyalashda, milliy axloqiy 
qadriyatlardan foydalanishning mohiyatiga, uning o‘ziga 
xosligi va ahamiyatini tahlil qilishga yordam beradi.
Milliy mustaqillik sharoitida jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, 
iqtisodiy va ma’naviy hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlar 
tabiiy ravishda va qonuniy tarzda xalqning ravnaqiga yo‘l 
ochdi, 
mustaqillikni 
mustahkamlashga 
samarali 
ta’sir 
ko'rsatdi. Natijada, bu tarixiy jarayonlar oilada bola tar- 
biyasida ham o‘z aksini topa boshladi. Buning uchun ota- 
onalaming o‘zida milliy qadriyatlarga nisbatan munosabat 
o‘zgarmog‘i lozim. Ular bolalami ota-bobolarining pand- 
nasihatlari, o‘gitlari, tajribalari asosida eng yaxshi va 
oliyjanob an’analar ruhida tarbiyalab kelganlar.
Ulaming dono fikrlari, turmush saboqlari davrlar g‘al- 
viridan o‘tib, saralanib bizgacha yetib kelgan. Lekin hozirgi 
kunda o‘zbek oilalarida bola tarbiyasi borasida salbiy holat- 
lami uchratish mumkin. Masalan: ayrim ota-onalar farzand- 
larini bemehrligidan nolishadi. Yomon yo'lga kirib ketgan 
farzandlari xususida ko‘pchilik ota-onalaming fikrlari bir xil: 
«o‘z bilganidan qolmaydi, hurmat qilishni bilmaydi». Xo‘sh, 
o‘sha bemehr bolaning otasi yoki onasini tarbiyali desa 
bo'larmikan? Ishdan so‘ng, dam olish kunlari ota choy- 
xonada, ona mehmondorchilikda bo'lsa. Ayniqsa, ota ham 
ona ham «ishbilarmonlik»ga sho‘ng‘ib ketib, go‘yo bola 
haqida tinmay qayg‘urib, boshini har eshikka urayotgan bir 
paytda, oilada bola tarbiyasi bilan kim shug‘ullanadi?
Tarbiyasi og‘ir bolalami ko‘payib borayotgani sir emas. 
Buni kelib chiqishini ichki va tashqi sabablari mavjud. Ota-
137

---

onasi, qarindosh-urug‘i bo‘la turib, gohida bolalar «bolalar 
uyi»ga topshirilmoqda. Qachondan beri bizning xalqimiz 
«bolalar uyi» degan atamani qo‘llay boshladi?
«0‘nta bo‘lsa o‘mi boshqa» deya bir etak farzandni 
taibiyalab voyaga yetkazgan ota-bobolarimizning siri nimada 
ekan?
Ko‘p bolali bo‘lish, bolajonlik qilish o‘zbeklarga xos 
milliy xususiyat hisoblanadi. Bugungi kunda ana shu milliy 
xususiyat kelajak avlodni axloqiy jihatdan tarbiyalashda juda 
qo‘l keladi. Negaki oilada aka-ukasini, opa-singlisini yetaklab 
katta qiladi, bilganini o‘igatadi. 0 ‘sib ulg'ayganlarida esa bir- 
birini qo‘ llab -quwatlaydi, bir-biriga yordam beradi. Shaxsda 
jamoatchilik hissini shakllantirish ana shu ko‘p bolali 
oilalardan boshlanadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ko‘p 
bolali oilalarda ko'pincha mehnatsevar, o‘zaro inoq va aqlli- 
xushli, axloq-odobli farzandlar o‘sar ekan.
Keyingi vaqtlarda jamiyatimiz hayotida ayrim salbiy 
holatlar ham ko‘zga tashlanmoqda. Afsuski, bugungi bozor 
iqtisodiyotiga o‘tayotgan serg‘alva sharoitda ayollarimizning 
ma’lum qismi, tog‘ni o‘rsa talqon qilgudek erlari uylarida 
turib, «ishbilarmonlik» bahonasi bilan shaharma-shahar turli- 
tuman ashyolami sotib yurishmoqda. Hatto sarson-sargardon 
bo‘lsalar ham ayrim xorijiy mamlakatlaiga ham «sayohat» 
qilib, borib kelayaptilar. Ulaming ayrimlari yengil-yelpi yo‘l- 
larga kirib ketayapdilar. Bu bilan o‘zbek ayollari nomiga 
isnod keltirmoqdalar.
Ayrim ayollarimiz «gap» o'ynashib, tonggacha maishatga 
berilib ketayotganliklari, mehmonxonalar atrofidagi yengil 
oyoq ayollaming qilmishlari jamiyatimizni ma’naviy-axloqiy 
muhitini buzmoqda. Ana shunday yengil-yelpi hayot kechi- 
rish - «ishqi» bilan yashayotgan bunday ayollaming uylarida
138

---

qolgan farzandlarining tarbiyasi nima bo‘ladi? Murg‘ak qalbi, 
jajji vujudiga nopoklik, xaromxo‘rlik ilk bor ona suti bilan 
birga kirgan begunoh go‘daklar kelajakda sog‘lom 
fikrli, 
ma’naviy-axloqiy inson bo‘ladilar deb hech kim kafolat bera 
olmaydi.
Ana shunday «yumushlar» bilan band bo'lgan ayollarimiz 
kasofati tufayli gulday oilalaming buzilib ketishi, g‘aribxona 
hamda yetimxonalaming ko‘payishi, ayollaming onalik hu- 
quqidan mahrum bo‘lishi, mayib-majruh, aqlan va jismonan 
nosog‘lom, nogiron farzandlaming dunyoga kelishi kabi 
hollar sodir bo‘lmoqda.
Bola tarbiyasini o‘z holiga tashlab qo‘yib bo‘lmaydi. Agar 
shunday qilinsa uning kelajagi barbod bo‘ladi. Shaxsning 
ma’naviy tubanlashuvi nafaqat uning butun zurriyotiga, balki 
yon-atrofdagi nosog‘lom muhitni paydo bo‘lishiga olib 
keladi. Chunki har qanday odam o‘z naslining davom etishi 
ko‘p jihatdan farzandlariga ham bog'liq ekanligini yaxshi 
biladi. Unga ijobiy ma’noda katta ahamiyat berilishi esa 
farzandlaming salbiy ta’sirlarga berilib ketishining oldini 
oladi.
Har bir ota-onaning obro'si ma’lum bir ma’noda far- 
zandlarining kamolotiga ham bog‘liq bo‘ladi. Shunga ko‘ra 
oilani mustahkamlashga astoydil kirishgan va o‘z naslini pok 
saqlagan millatnigina istiqboli porloq bo‘ladi. Ta’lim-tarbiya 
ishlariga jiddiy e’tibor bermagan jamiyat, oila oxir oqibatda 
ma’naviy qashshoq bo‘lib qolaveradi.
Urf-odatlarimizga ko‘ra oq harir libosda «yor-yor» sado- 
lari ostida boshqa bir xonadonga farzand bo‘lib, kelayotgan 
qiz hayo, ibo, iffat, nomusi bilan kelmog‘i zarur. Shu bilan 
birga u ota-onadan ro‘zg‘or yuritish, oila tutishning o‘ziga 
xos siru asrorlaridan ta’lim olmog‘i ham kerak. Qiz bolaning
139

---

baxti uning axloq 
odobi mevasidir. Shirin so'zlik, sami- 
miylik, sermulohazalik, go‘zal xulq, yaxshi muomala, saro- 
njom-sarishtalik