Oila pedagogikasi
Sharq mutafakkirlari merosida oila
|
|
5.1. Sharq mutafakkirlari merosida oila
va oilaviy tarbiya masalalari Sharq mutafakkirlarining ta’lim-tarbiya, oila va oilaviy tarbiya haqidagi qarashlari islom mafkurasi va uning qo- big‘ida shakllangan. Sharq mutafakkirlari ijodida aks etgan umuminsoniy g‘oyalar islomiy ma’naviyat bilan hamo- hangdir. Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida oila va oilada farzand tarbiyasi masalalariga katta e’tibor berganlar. Mu hammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu All Ibn Sino, Muhammad Koshg‘ariy, 1.24 Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Xusayn Voiz Koshifiy kabi mutafakkirlaming qator asarlarida bolalami ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalalari o‘rtaga qo‘yilgan va ulami hal etish yo‘llari ko'rsatib berilgan. Oilada bola tarbiyasi masalasi Muhammad ibn Muso al- Xorazmiy qarashlarida ham mavjuddir. Uning aytishicha, «Ota-onalar ikki xil: tug‘ilish otasi va ta’lim berish otasi: birinchisi jismoniy hayot sababli, ikkinchisi ruhiy hayot sababli». Shunga ko'ra ulami uzviy birlikda olib qarash tarbiya ishida muhim ahamiyatga molikdir. Uning quyidagi so‘zlari anchayin ibratlidir: «Zamondan yaxshiroq ta’lim beruvchi muallimni, insondan yaxshiroq ta’lim oladigan o‘quvchini ko‘rmadim». Uning bu so‘zlaridan bir tomondan ijtimoiy muhitni bola tarbiyasi uchun hal qiluvchi ta’sirini anglasak, ikkinchi tomondan inson shaxsi ta’lim natijasida kamolotga erishib borishi mumkinligini sezamiz. Abu Rayxon Beruniy insonning axloqiy fazilatlarini, umuman axloqiy tushunchalarini insonning tabiati bilan bog‘laydi. Inson tabiati esa, awalo, oilada shakllanadi. Shunga ko‘ra bola tarbiyasida ota-ona ta’siri va namunali benihoya kattadir. Masalan, u ayollarga nasihat qilib, Abdulla ibn Jafar tilidan shunday deb yozadi: «Rashkdan saqlangin. U taloqning kalitidir. Eringga tez-tez tanbeh qilishni senga taqiqlayman. Chunki tanbeh nafrat uyg‘otadi. 0 ‘zingni bezab yurgin. Buning uchun yaxshi vosita surmadir. Yana xushbo‘y atirlardan foydalangin. Ulaming ichida eng yaxshisi suvdir». Uning bu fikrlari be vosita oilada farzand tarbiyasiga ta- alluqlidir. Beruniy tan va ruh pokligi masalasini ham o‘rtaga tashlaydi. Oilada tozalik, poklik va tartiblilik mavjud ekan, u yerda ma’naviy poklik ham bo‘ladi. Bu fikmi-tanani toza 125 tutish bilangina cheklab bo‘lmaydi, balki ko‘p harakat qi- lishga chaqiradi. Bu harakat mehnat qilish demakdir. Uning qalb va harakat haqidagi fikri insonning tani bilan ruhi pokligini bir butunligi to‘g‘risidagi g‘oya bilan bog‘liqdir. Bu narsa bola -tarbiyasi jismoniy sogiomlik bilan ma’naviy- axloqiy boylik o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlik haqidagi bugungi kun talabi bilan hamohangdir. Beruniy ota-onalarga qarata bolaning mo'tadillikda saqlashni tavsiya etadi. Bunga asosan bolani qattiq g‘azablanishdan, qo‘rqish va hafalikdan, uyqu- sizlikdan saqlash orqali erishilishini aytib, ulami xohlagan va foydali narsasini topib berishga, sevmagan narsasidan uzoq- lashtirishga harakat qilish kerakligini uqtiriladi. Ota-onaning bolaga turli munosabati turlicha xulqlami keltirib chiqaradi. Mutafakkir bola-xulq atvorining mo‘tadilligi natijasida tan va ruh sog‘lomligi kelib chiqishini ham ilmiy asoslab beradi. Beruniy bola taibiyasida irsiyat muhit va tarbiya ta’sirini birdek muhim ekanligini ta’kidlab o‘tgan edi. Beruniy axloqiy taibiyaga musulmon dini talablaridan kelib chiqqan holda yondoshadi. Axloqiylik yaxshilik va yomonlik o ‘rta- sidagi kurash natijasida namoyon boiadi va shakllanadi. Uning bu fikri o‘z davri uchun yangi va ilmiy bashorat edi. Oila va oilada bola tarbiyasi masalasi Abu Ali Ibn Sino- ning ilmiy merosida ham muhim o‘rin egallaydi. U o‘zining qator asarlarida bolaning salomatligi, uning tarbiyasi haqida, eng muhimi bola ruhiyatini o‘rganish borasida ko'plab qimmatbaho fikrlami yozadi. Ulaming hammasi bir butun bo'lib, muayyan pedagogik qarashlar tizimini tashkil etadi va u ma’naviy-axloqiy barkamol insonni shakllantirish haqidagi g'oyaga borib taqaladi. Ibn Sinoning «Tadbiri al-manozil» nomli asarida katta bir bob oila va oilaviy tarbiya masa- lalariga bag‘ishlangandir. 126 Ibn Sino oilada bola tarbiyasi ancha murakkab va nozik bo'lib, uni bolaning yoshligidan boshlab va izchillik bilan olib borish lozimligini uqtiradi. U ona allasining tarbiyaviy ahamiyati haqida to‘xtalib, «Alla» ikki vazifani bajaradi, deydi. Birinchisi, uni tebratish orqali bolaga jismoniy orom bag‘ishlanadi; ikkinchisi, beshikni bir maromda tebratishdan onaning mehri jo‘sh uradi, bolasiga bo‘lgan muhabbatidan onaning orzu umidi yurak to‘ridan silqib chiqadi. Bu o‘ziga xos qo‘shiq bolasi uchun qasidadek yangraydi va u farzan- dining murg'ak qalbiga singib boradi. Shu tarzda bolada o‘zi ham anglolmagan holat paydo bo'ladi. U asta-sekin bu yorug‘ olamni anglay boshlaydi. Ana shu anglashdan o‘rganish boshlanadi. Xuddi shu o‘rganish tarbiyalanishdir. Zotan o‘iganish sezishdan kelib chiqadi. Ibn Sino ana shu holatga e’tiborini qaratib, «Yosh bolaning sezgirlik quwati katta odamga teng keladi», degan fikrni bildiradi. Ibn Sino bola taibiyasida oila boshlig‘i otaning roliga alohida e’tibor beradi. «Agar oilada - deydi u, oila boshlig'i tajribasizlik, no‘noqlik qilsa u oila a’zolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi va oqibatda bundan yomon natijalar kelib chiqishi mumkin». Bola yaxshi yo‘lga qo‘yilsa, oila baxtli bo‘ladi. Oilaning eng muhim vazifasi bola tarbiyasi hisoblanadi. Ota- ona kim bo‘lishidan qat’iy nazar, bu vazifani mas’uliyat bilan ado etishi lozim. Ibn Sino «tadbiri al-manozil» asarida er va xotinning yaxshi sifatlarini sanab o‘tadi. Ulaming shaxsiy namunalari bola uchun o‘mak bo‘lib, kelajak taqdirini bel- gilashda muhim ahamiyatga ega ekanligi alohida uqtiriladi. Ibn Sino oilada bolani ma’naviy — axloqiy taibiyalashda mehnatsevariikning roliga alohida urg‘u berib, ota-onalami farzandlariga nisbatan kasb-hunar o'rgatishga chaqiradi. 127 Mehnatni ulug‘laydi. Mehnatsiz hayot kechirishning bolaga bo£lgan salbiy ta’sirini ko‘rsatib beradi. XI asrda yashab ijod etgan mutafakkir Yusuf Xos Hojib o‘zining «Qutadg‘u bilig»da bola tarbiyasi haqida to‘xtalib, shunday yozadi: «Farzand qanchalik bilimli, aqlli-xushli bo‘Isa ota-onasining yuzi shunchalik yorug£ bo‘ladi». U bola tarbiyasida otaning mas’uliyatiga alohida e’tibor beradi. «Kimning o‘g‘il-qizi erka bo‘lsa, deb yozadi u unga shu kishining o‘zi mungli bo‘lib yig‘laydi. Ota bolani kichikligida bebosh qilib qo‘ysa bolada gunoh yo‘q, barcha jafo otaning o£zida; o £g£il-qizning xulq-atvori yaramas bo£lsa, bu yaramas ishni ota qilgan bo£ladi. Ota boialarini nazorat qilib, turli hunarlami o£rgatsa, ular ulg£aygach, o£g£il-qizim bor deb sevinadi; o£g£il-qizga hunar va bilim o‘rgatish kerak, toki bu hunar bilan ulaming fe’l-atvorlari go‘zal bo£lsin». Yusuf Xos Hojib o£z asarida shunday fikrlami o£rtaga tashlaydiki, ular bola tarbiyasi uchun madhiyadek yangraydi. Yusuf Xos Hojib bolalar tarbiyasini juda murakkab jarayon deb tushunadi. U beldan madomi, tandan quwatni, ko£zdan numi, dildan oromni talab qiladi. Uning ta’kid- lashicha, agar insonning o‘zida go£zal fazilatlar bo£lsa, ulami boshqalarga o‘rgatishi lozim. Lekin odob-axloq, rasm-rusm odat va prodani hosil qilish uchun zo£r kuch va harakat kerak bo£ladi. Bu narsa ta’lim-tarbiya natijasida paydo bo£ladi. Uning bu tarzdagi pedagogik qarashlari bitta asosiy masalaga borib taqaladi. Bu barkamol inson masalasidir. Inson, uning mohiyati, jamiyatda tutgan o‘mi, ijtimoiy vazifasi mutafakkir tomonidan turli jihatlarda tahlil qilinadi. Odam bolasi bu yorug‘ olamda ezgulik qilish uchun yara- tilgan. Shunga ko‘ra uni taibiyalashdan maqsad uning ongiga odamlar uchun yaxshilik qilish tuyg‘usini singdirishdan 128 iborat. Bu oliyjanob vazifani bajarish esa ota-onaning zim- masidadir. Sharqda keng tarqalgan pandnoma tarzida yozilgan mashhur asarlardan biri Unsurul maoliy Koykovusning «Qobusnoma»sidir. Bu asar Sharq pedagogik fikr taraq- qiyotida muhim o‘rinni egallaydi va qanchadan-qancha avlodlami ma ’ naviy-axloqiy taibiyalashda o‘z hissasini qo'shib kelmoq da. «Qobusnoma» falsafiy didaktik asar bo‘lib, shaxs shakllanishining barcha tomonlarini o‘z ichiga oladi. Uning «Farzand parvarish qilmoq zikrida» degan bobi bevosita oiladagi bola tarbiyasiga bag‘ishlanadi. «Qqobus- noma»da ota-onaning qator vazifalari sanab o‘tiladi. Ular quyidagilardan iborat: 1) bolaga yaxshi ism qo‘yish; 2) oqil va mehribon enagaga topshirish; 3) to‘y-tomosha qilib, sunnat to‘y o‘tkazish; 4) o‘qish — yozishni o'rgatib, kasb-hunar va ilmli qilish; 5) harbiylar ahlidan bo‘lsa, sipoxiylikni o‘rgatish. Kaykovus bola taibiyasida talabchanlik bilan mehribon- likni birga olib borish lozimligini ta’kidlaydi. «Yosh bola ilm bilan odobni tayoq bilan o‘rganur, o‘z ixtiyori bilan o‘igan- mas. Ammo farzand beadab bo‘lsa va sening ul sababdan qahring kelsa, o‘z qo'ling bilan urmagil, muallimlaming tayog‘i bilan qo‘rqitgil. Bolalaiga muallimlar adab bersinlar, toki sendan o‘g‘lingni ko'nglidagina qolmasin». Kaykovusning «Qobusnoma» asari bugungi kunda ham axloqiy qadriyat sifatida yosh avlodni ma’naviy axloqiy ruhda tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. Oilada bola tarbiyasi masalasi buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy merosida ham munosib o'rinni egallaydi. Uning fikricha, jamiyatning yetukligi, uning taqdiri va 129 kelajak yoshlar kamoloti bilan bog‘liqdir, shunga ko‘ra bola tarbiyasi ota-onalar oldida turgan oliyjanob vazifadir, deydi. A.Navoiy ota-onalaming yaxshi sifatlarini ulugMayi. Bun day sifatlaming ularda jamuljam bo‘lishi bola tarbiyasida muhim rol o‘ynashini ko‘rsatib o'tadi. Masalan, uning xo- tinlar haqidagi fikrlari diqqatga sazovordir: «Yaxshi xotin, deydi Navoiy — oilaning davlati va baxti uy egasining xotijam va osoyishtaligi undan husinli bo‘lsa — ko‘ngil ozig‘i, xushmuomala bo'lsa jon ozig‘idir. Oqila bo‘lsa, ro‘zg‘orda tartib-intizom bo‘ladi. U beandisha bo‘lsa, ko‘ngil undan ozor chekadi, yomonlik axtaruvchi boisa, undan ruh azob- lanadi. Agar mayxo‘r bo'lsa, uy obodligi yo‘q oladi, aqlsiz bo‘Isa, oila rasvo bo‘ladi». A.Navoiy oiladagi ayrim illatlami va o‘zaro kelish- movchiliklami bola tarbiyasiga salbiy ta’siri va uning buzi- lishiga sabab bo‘luvchi asosiy omillar haqida ham yozadi. Yaxshi va yomon xulqlar va ulaming kelib chiqishi sabab- larini ko‘rsatib beradi. Bolada paydo bo‘ladigan yomon xulqlami oldi olinmasa, bora-bora illatga aylanadi - deb uq- tiradi. Yuqoridagi fikrlardan ma’lum bo‘ldiki, sharq mutafak kirlari o'zlarining pedagogik qarashlari bilan o‘z davrlaridan ancha ilgarilab ketganlar. Ulaming bu qarashlari bir necha asrlardan beri ajdodlarimiz tafakkurini boyitib kelmoqda va hozirgi kunda ham ular o‘z qiymatini yo‘qotgani yo‘q, ular bizning ma’naviy qadriyatimizdir. Shunga ko‘ra mutafakkir- laming o‘lmas merosi oilada bolalaming ma’naviy axloqiy tarbiyalashning muhim omili bo‘lib q oladi. 0 ‘zbekistonning milliy mustaqillikka erishishi va hozirgi kunda respublikamizda amalga oshirilayotgan siyosiy, iqtiso- diy, tarixiy va ma’naviy o‘zgarishlar jamiyatimiz ijtimoiy 130 hayotida mazmunan boy ishlar qilindi. Yurtboshimiz I.A.Ka- rimovning tashabbuslari bilan 1998-yilni «Oila» yili deb e’lon qilindi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Konsti-tutsiyasining 63- moddasida «Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega» deyi- ladi. 0 ‘zbeksiton Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov va hukumatimiz oilani jamiyat negizi sifatida bilib, unga nis batan g‘amxo‘rlik qilmoqda, uning moddiy-maishiy ravnaqi uchun butun imkoniyatlami ishga solmoqda. Jumladan, yurtboshimiz, oilaning jamiyatda tutgan o‘mi va ahamiyati to‘g‘risida shunday deydi: «Bola tug‘ilgan kundan boshlab, oila muhitida yashaydi. Oilaga xos an’analar, qadriyatlar, urf-odatlar bola zuvalasini shakllantiradi. Eng muhim far- zandlar oifaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi his etadi». Bu o‘rinda ilgari surilayotgan pedagogik g‘oyaning tub mohiyati oila tarbiyasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, mustahkamlash, yanada chuqurlashtirish bilan bog‘liqdir. Oila tarbiyasi deganda ota-ona, oiladagi katta kishilar, buva- buvilar, aka-opalar tomonidan bolalaming to‘g‘ri milliy axloq-odob normalari asosida tarbiyalanishini tushunish lozim. Zotan yeti-shishi ota-ona, aka-opa va boshqalaming o‘zaro muomala munosabatlariga xulq-atvoriga bog‘liq. Xal- qimiz: «qush uyasida ko'rganini qiladi» deb bejiz aytmagan. Oila tarbiyasi kabi katta mas’uliyat birinchi navbatda ota va ona zimmasiga tushadi. Shu o‘rinda bir narsani alohida aytish kerakki, bolalar tarbiyasida asosiy ta’sirchan kuch- qudrat bu — Onadir. Ota ko‘pchilik xalqlarda oilaning moddiy ehtiyojlarini qondirish va ta’minlash, qolaversa oilaning xo‘jalik ishlari bilan band bo‘ladi. Bu o‘zbek oilalarining tarixidan ma’lum bo‘lgan haqiqat va ota- 131 bobolarimizdan maros bo‘lib qolgan an’anadir. Shunga ko‘ra bola bilan ko‘proq ona birga bo'ladi. Axir xalqimiz: «Sut bilan kirgan jon bilan chiqadi» deb bejiz aytmagan. Yuksak axloq-odob aqidalari bola mhiga ko‘proq ona suti bilan kiradi. Oila tarbiyasida to‘g‘ri yoki egri o‘sishga bog‘bon mehnati va mahoratiga bog'liq. Egri o‘sayotgan niholning qaddini rostlab qo‘ymasa, u noto‘g‘ri o‘sadi. Yangi tug‘ilgan go‘dak tarbiyasi bilan shu yosh nihol holati o‘rtasida qandaydir o‘xshashlik mavjud. Bundan ko'rinib turibdiki, axloq-odobning normalari - kattalarga hurmat, kichiklarga shafqat, halollik, rostgo'ylik, mehnatsevarlik va shu kabilar oiladan boshlanadi. Bu zikr qilingan pedagogik falsafiy tushunchalar oila rahbarining dunyoqarashi bilan chambarchas bog'liqdir. Deylik, dehqon dunyoqarashi uning halol mehnat qilib, dastlab oila to‘kinligi so'ng xalq farovonligini ta’minlashda ko'rinadi. Uning barcha faoliyati shu oliyjanob tuyg‘u bilan uyg'unlashgan. Bu oilada bola mehnatsevarlik ruhida tarbiyalanadi. Turmush- ning hamma qirralari mehnat bilan ravshanlashadi. Zotan mehnatkash inson har sotiada o‘z yo‘lini topa oladi. Oilada bolaga ma’naviy axloqiy tarbiya berishning asosiy maqsadi ularda axloqiy fazilatlami hosil qilish va ulami rivoj- lantirish, ulami yaxshi xulq-atvorga o'rgatish, ularda ijobiy xatti-harakatlar ko‘nikma va odatlami vujudga keltirishdan iborat. Axloqiylik oiladan boshlanadi deb yuqorida ko‘rsatib o‘tdik. Inson dunyoga kelishi bilan o‘zini o‘rab olayotgan muhitni ta’siriga tushadi, atrofdagi voqea hodisalarga bog‘liq bo‘ladi. Chaqaloq gapira olmaydi. Bu tabiiy holat. Ota- onalarimiz bobomomolarimizdan, biz esa ota-onalarimiz- 132 dan, farzandlarimiz esa bizdan o‘rganadilar. Avlodlar vorisligi ham ana shundan kelib chiqadi. Tarixiy tajriba shuni ko‘r- satadiki, avlod-ajdodlarimiz axloqiy fazilatlami bir-birlariga o‘rgatib, bir-birlaridan o‘rganib kelgan. o‘zbekona, milliy axloqda ota-bobolarimizning tarixiy tajribalari, davrlar sino- vidan o‘tgan saboqlari va bizga doim madad bo‘lib turgan ruhiy quwatlari jamuljamdir. Ulaming sharofati ila milliy- axloqiy qadriyatlarimiz asrlar osha avloddan-avlodga o‘tib kelmoqda. Chunki, bir tomchi bo‘lsa ham ulaming qoni tomirimizda oqayotir. Ana shu qonni jo‘sh urdirmoq bilan yuraklarimiz uyg‘oq, dillarimiz ravshan, tafakkurimiz munav- var. Ana shunday kayfiyat bizning dilimizda ko‘p yillardan beri yashirinib kelar edi. Endilikda milliy istiqlol tufayli milliy-axloqiy qadriyatlarimiz qaytadan tiklandi. Ulardan bolalami ma’naviy — axloqiy jihatdan taibiyalashda foyda- lanish oilaviy taibiyamiz uchun obyektiv pedagogik zaruriyatga aylandi. Birgina misol: o‘zbeklarda «har bir avlod o‘zining yetti pushtini bilishi kerak» degan odat bor. Buning zamirida nasli-nasabning tozaligi va pokligini saqlashga da’vat bor. Sohibqiron Amir Temur o‘z tuzuklarida yozadi: «Kelin izlamoqqa e’tibor berdim. Bu ishni davlat yumushlari bilan teng ko‘rdim. Kelin bo‘lmishning nasl-nasabini, yetti pushtini surishtirdim . . . sog‘liq . . . jismonan kamolotini aniqladim . . . barcha qusurlardan holi bo‘lsagina . . . kelin tushirdim». Bu so‘zlarda o‘z qonining tozaligini saqlash uning aynishiga yo‘l qo‘ymaslik va uni oldini olishga inti- lishini ko‘rish mumkin. Zero, qondagi ruhdagi aynish — millatning ming yillik qadriyatlarini nobud qilishi mumkin. Xalqimizda shunday axloqiy qoidalar mavjudki, ular o‘zbekligimizni namoyon qilib, qadrimizni boshqa xalqlar 133 oldida ko‘tarib turadi va milliy o'zligiga xosligi bilan ajratib turadi. Oilada bolaning ongiga go‘dakligidanoq o‘zgalar manfaatini o‘z manfaatidan ustun qo‘yish, jamiyat man- faatini shaxsiy manfaatdan ustuvor ekanligini uning ongiga singdirib borish muhimdir. Oilaviy tarbiya mahorati bolada uni o‘rab turgan dunyoni fuqaro va vatanparvar sifatida ko‘rish va anglab yetishni o‘rgatishda ko‘rinadi. Toki, bola o‘z atrofida, o‘z yonida bo‘layotgan voqea va hodisalarga befarq qaramaydigan bo‘lsin, bolaligidanoq boshqalaming quvonchi va tashvishiga sherik bo‘lsin, ko‘nglidan o'tkazsin. Shunda boladagi fuq arolik hissi axloqiy qadriyat sifatida uning ta-biatiga singib ketadi. Fuqarolik hissini bola ongida shakllantirish, uni ma’na- viy-axloqiy tarbiyalashning bugungi kungi asosiy mezoni bo‘lib qolayotganligini to‘la his qilish oilaviy tarbiyada muhim ahamiyatga egadir. Yüklə Dostları ilə paylaş:
|