Oilaning tarixiy turlari va rivojlanish bosqichlari Hozirgi vaqtda oilalarning xilma-xil shakllari. Oila taraqqiyotining yo`nalishlari

Oilaning tarixiy turlari va rivojlanish bosqichlari
Oila – nikoh munosabatlarini, urugʼ ichi munosabatlari va urugʼlararo munosabatlarni tartibga solish zaruriyati bilan yuzaga keldi. Oila jamiyatning tayanchi, uning zarrasidir. Ongli oila boʼlib yashash dunyodagi barcha jonzotlar orasida faqat inson zotiga xosdir. Rivoyatlarda, oila tarixining Odam Аto va Momo Havodan boshlangani maʼlum qilinadi. Har bir insonning oʼzi bir olam, ular aslo biri-birini takrorlamaydi. Аna shu biri ikkinchisiga oʼxshamaydigan odamlarning, yaʼni er va xotinning ixtiyoriy ittifoqidan oila deb ataluvchi yangi bir olam, bu olamda oʼz navbatida yangi odamlar – farzandlar vujudga keladi. Bu yorugʼ dunyoda hayot bor ekan, oila bor. Oila bor ekan, farzand deb atalmish bebaho neʼmat bor. Farzand bor ekan, odamzot hamisha ezgu orzu va intilishlar bilan yashaydi. Bola tugʼilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos anʼanalar, qadriyatlar, urf-odatlar bola zuvalasini shakllantiradi. Eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, his etadi. Jamiyat shu tariqa barpo boʼladi, rivojlanadi, ijtimoiy taraqqiyot yuzaga keladi. Oʼzbekiston Sharq mamlakatlari sirasiga kiruvchi davlatdir. Maʼlumki, Sharqda qadimdan oila muqaddas sanalgan. Unga bunday eʼzozli munosabat bugungi kunda ham oʼzgargani yoʼq.
Oila hayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini taʼminlaydigan, muqaddas urf-odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birga, kelajak nasllar qanday inson boʼlib yetishishiga bevosita taʼsir koʼrsatadigan tarbiya oʼchogʼi. “Oila - mafkuraviy tarbiyaning eng muhim ijtimoiy omillaridan biridir. Chunki oila – jamiyat negizi boʼlib, koʼp asrlik mustahkam maʼnaviy tayanchlarga ega. Milliy mafkuramizga xos boʼlgan ilk tushunchalar, avvalo, oila muhitida singadi. Bu jarayon bobolar oʼgiti, ota ibrati, ona mehri orqali amalga oshadi. Oiladagi sogʼlom muhit – sogʼlom mafkurani shakllantirish manbaidir. Jamiyatda har bir oilaning mustahkamligi, farovonligi, oʼzaro hurmat va ahillikni taʼminlash – milliy mafkuradan koʼzda tutilgan maqsadlarni amalga oshirishda tayanch boʼladi.
Oila, oilaviy tarbiya haqidagi tarixiy manbalarni quyidagi bosqichlarga boʼlib oʼrganish maqsadga muvofiq:
birinchi bosqich – Markaziy Osiyoga islom dini kirib kelgungacha mavjud boʼlgan taʼlimotlar (yahudiylik, zardoʼshtiylik, buddaviylik, xristianlik);
ikkinchi bosqich – IX-XII asrlarda, yaʼni islom Uy- gʼonish davridagi taʼlimotlar (Qurʼoni karim, hadislar, pandnomalar, mutafakkirlarning taʼlimotlari: Forobiy, Beruniy, Ibn Sino);
uchinchi bosqich – XIV-XV asrlar, yaʼni Аmir Temur va temuriylar davrida mavjud boʼlgan taʼlimotlar;
toʼrtinchi bosqich – xonliklar davridagi taʼlimotlar (XVI-XIX asrlar);
beshinchi bosqich – Markaziy Osiyo Chor Rossiyasi to- monidan bosib olingan davrdagi taʼlimotlar (XIX asr 60 yillarining oxiri va 1917 yilning oktyabr inqilobi davrigacha mavjud boʼlgan taʼlimotlar);
oltinchi bosqich – ittifoq davridagi taʼlimotlar (1917 yil oktabr inqilobidan 1991 yil avgust oyigacha mavjud boʼlgan taʼlimotlar);
yettinchi bosqich – Mustaqillik davri, yaʼni 1991 yilning sentabr oyidan hozirgi davrgacha.

Oilaviy hayot, oila tarbiyasining tarixiy asoslari haqida soʼz yuritganda, diniy qadriyatlar va xalq pedagogikasiga oid manbalar muhim ahamiyatga molik ekanligini alohida taʼkidlasa boʼladi. Gʼoyat uzoq taraqqiyot bosqichlarini bosib oʼtgan Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati IX-XII asrlarda yangi kamolot pallasiga qadam qoʼydi. Bu tarixiy davr Sharq Uygʼonish davri deb atalib, uning mohiyatini islom madaniyati tashkil etadi. Islom madaniyati (yoki baʼzi manbalarda islom mintaqa madaniyati) turkiy, eroniy va arabiy xalqlar yashagan ulkan hududda siyosiy-iqtisodiy, maʼnaviy-madaniy hamkorlikni vujudga keltirdi, xalqlarni bir-biriga tanitdi va yaqinlashtirdi. Ularga mansub boʼlgan arabiy, forsiy va turkiy tillar oʼrtasida assimilyatsiya jarayoni yuz berib, tillarning lugʼat tarkiblarida katta oʼzgarishlar sodir boʼldi. Fanda jahon ilmiy yutuqlariga suyangan yangi yoʼnalish va taʼlimotlar vujudga keldi. «Bu yagona mintaqa madaniyatini birlashtirib turgan ichki bosh maʼnaviy omil tavhid eʼtiqodini borgan sari teranroq va mukammalroq tushunishga intilish edi».
Oilaviy hayotning shakllarini jiddiy oʼrganish XIX asrda boshlangan. “Oila shakllanishining tarixiy bosqichida ishlab chiqarish faoliyati yaxshi boʼlishi uchun nafaqat ishlab chiqarish munosabatlarining maʼlum tizimi boʼlishini talab qilgan, yaʼni xususiy mulkchilik munosabatlari, taqsimlash va balki ishlab chiqarish birlashma aʼzolari oʼrtasida munosabatlarga ham oʼz taʼsirini koʼrsatgan” .
Morgan oʼzining «Qadimgi jamiyat» (1877) asarida Oila evolyutsiyasining turli tarixiy davrlarini koʼrsatadi.
Promiskuitet – yovvoyi erkak va ayollarning tartibsiz jinsiy hayoti (40-50 ming yil avv.). Jinsiy munosabatga har qaysi qarindosh kirishishi mumkin boʼlgan.
Monogam oila – alohida juftliklarning, birga yashash sharti bilan quriladigan oila. Kelib chiqishi, meros ota tomonidan belgilanadi. Monogam oila asosan farzand koʼrish maqsadi bilan erning hukmronligiga asoslanadi. Farzandlar kelib chiqishi gumonga qolmasligi kerak, negaki otaning mulkini boshqarish meros boʼyicha farzandga qolgan. Monogamiya ittifoq juftli oilaga nisbatan mustahkam hisoblanadi. Faqat er bu turmush aloqalarini bekor qilishi mumkin edi, xiyonat qilish huquqi ham unda edi.
Monogam oila – bola manfaatiga yo’nalgan oila (detotsentrik) XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida paydo bo’lgan hodisadir. U xotin-qizlarning ijtimoiy hayotdagi rolining ortishi hamda bola huquqlarining oshib borishi bilan izohlanadi. Bunday holatlarda gap ko’proq oilada farzandlar soni haqida emas, balki oilada umuman bola borligining qadrlanishi to’g’risida boradi. Ota-onalar bunday sharoitda ko’proq bolaning kelajakda kim bo’lishi, u egallashi lozim bo’lgan martabalar, uning istiqboli xususida qayg’uradigan, shu bois ham oila budjetining asosiy qismi uni ta’minlash, unga zarur ta’lim va tarbiyani berish, g’amxo’rlik qilishga sarflanadi. Bolalar bilan bog’liq ehtiyojlarning o’sib borishi oqibatida mamlakatda ham bolalar ta’minoti, ularning ozuqasi, kiyim-kechagi, o’yinchoqlar, bolalarning madaniy-ma’rifiy maskanlarini rivojlantirishga ixtisoslashgan sanoat korxonalari ko’payadi, rivojlanadi. Bolalar va yoshlarning turli ma’rifiy o’choqlarining kengayishi, yangi texnika va texnologiyalarning asosan bolalar manfaatiga bevosita bog’lanishi, yoshlarning kasb ta’limini takomillashtirish ishlari, ular o’qishi va bilim olishi muddatlarining uzaytirilishi ularning mehnat sohasiga kechroq kirib borishiga olib keladi. YA’ni, ilgarigiga nisbatan bolalar kechroq mustaqil hayotga kirishadi. Buning oqibatida nikoh yoshi ham tobora kattalashib boradi. Kattalar tomonidan bolaga e’tiborning, shu bilan bir qatorda tashvishlarning ortishi, o’z navbatida bolalarning tug’ilish soni kamayishiga olib keladi. Bolalar erka bo’lib, ular erkinligi ortib boradi, ota-onaning butun diqqat-e’tibori ularga qaratiladi. Bu toifa oiladagi bola manfaati shu qadarki, ba’zan ona faqat bolani o’ylash, unga e’tibor qilishni afzal bilganidan, eridan ham voz kechishi holatlari ham kuzatiladi.
Bola manfaatiga yo’nalgan oilaning ham turli ko’rinishlari bo’lib, ulardan biri avtoritar tipdir. Bunda bola soni bittami yoki ikkitami ota-onaning cheksiz g’amxo’rligi, ular obro’si bilan parallel tashkil etiladi. Masalan, ko’pgina amaldorlarning oilasi shunday. Ota-ona bola nazarida eng nufuzli, aqli har narsaga etadigan, shuning uchun bola ham xuddi otasi yoki onasiday bo’lib etishish motivatsiyasi kuchli bo’ladi.
Ambivalent detotsentrik oiladagi bola ko’proq ota-onaning hissiy-emotsional g’amxo’rligi ta’sirida bo’ladi. Masalan, bu agar qiz bo’lsa, u faqat otasi yoki onasi, yoki ikkisining doimiy erkalashlari og’ushida katta bo’lib, oxir-oqibat shunday holatga ko’nikib ketadi. Oilaviy munosabat faqat shunday bo’lsa kerak, degan fikr ba’zan o’zi mustaqil oila qurganda, uning yangi xonadonga ko’nikishiga jiddiy xalaqit beradi.
Kvaziavtonom detotsentrik oilada bola huquqlari kattalarniki bilan deyarli tenglashtiriladi, ularga kattalar bilan bir qatorda oilaviy yumushlarni bajarish erki, o’z holicha qarorlar qabul qilish huquqlari berilgan bo’ladi. Buning albatta, ham ijobiy, ham salbiy jihatlari bor.
Er-xotin oilasi XX asrning 60-chi yillarida paydo bo’lib, u ham ayollar, ham bolalar emansipatsiya jarayonlarining oqibati sifatida qaraladi. Bunday oiladagi o’zaro munosabatlar asosan erkak va xotin o’rtasidagi muomalaga, uning qanchalik samimiy, iliqligiga bog’liq bo’ladi. Ayolga o’z xohish-irodasini mumkin qadar namoyon etish, unga ma’lum ma’noda mustaqil erishish imkoniyati yaratiladi. U ko’p holatlarda turmush o’rtog’iga suyukli, erka va zarur yor rolini o’ynaydi. Golod er-xotinning bir-birlariga yaqin bo’lishlarining 4 xil jihatini farqlaydi: simpatiya (yoqtirish), samimiyat, minnatdorlik va erotik jihatdan bog’liqlik.
Monogam bo’lmagan oila toifasi chin ma’noda nikoh munosabatlariga tayanmaydi. Bundan oilaning uch xil ko’rinishi mavjud:
Ajrimlar tufayli paydo bo’lgan noto’liq oila – XX asrning oxirlarida ko’payib ketgan noto’liq oila turi. Golodning ma’lumotlariga ko’ra, Rossiyadagi oilalar ajrimi shu qadar ko’paydiki, har 100 ta nikohga 51 ta oila ajrimi to’g’ri keldi. Bunga sabablardan biri ota-onalik rollarining bajarilmasligi, otaning bola tarbiyasidan sovuqqonlik bilan chetlashishidir, chunki ko’pgina otalar ajralishgandan so’ng ma’lum muddat o’tgach, farzandlari bilan umuman yuz ko’rmas bo’lib ketishadi. Afsuski, O’zbekistonda oila va nikoh nechog’li qadrlanmasin, oilaviy ajrimlar ham qayd etiladi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, oxirgi yillarda yiliga o’rtacha 14,5 mingdan 15 mingacha oila ajrimlari qayd etiladi, ajrimlarning sudlar orqali rasmiylashtiriladigan turlari FXDyo orqali rasmiylashtiriladiganidan ko’proqdir. Ajrim bo’lgan oialalrning 70 foizi yosh oilalar bo’lib, ularda o’rtacha 2,5 ta bola chala etim bo’lib qoladi. Bu kabi noto’liq oilalarda o’ziga yarasha ijtimoiy-iqtisodiy muammolar paydo bo’ldaiki, shu bois ham davlatimizning oila siyosatining mazmuni noto’liq oilalar sonini kamaytirishga qaratilgandir. Bunda masalaning moddiy tomonidan ham uning ma’naviy-ahloqiy tomonlari bizni ko’proq tashvishga soladi.
Beva bo’lib qolish, yoki turmush o’rtog’ining vafoti munosabati bilan noto’liq bo’lgan oila ham ko’proq onaning farzandi bilan yolg’iz qolishidir. Bunday oilalardagi ma’naviy muhit ajrim tufayli paydo bo’lgan noto’liq oilanikidan farq qiladi. O’zbek onalari bunday holatlarda otasining ruhi hurmatidan farzandlarida yuksak insoniy fazilatlarni tarbiyalashga intiladi. Bunday o’ziga xoslik qator tadqiqotlarda alohida qayd etilgan (G. YAdgarova, 2003).
Rossiyada ota-onalardan bittasigina bo’lgan oilalarda 1989 yilda 4,5 mln. bola yashagan bo’lsa, bu ko’rsatgich 1994 yilda 5 millonga etdi (A.G.Volkov, E.L.Soroko, 1999). O’zbekiston sharoitida bu kabi holatlar favqulotda holatlar sifatida qaraladi, chunki ayrim udumlar va milliy qadriyatlarimiz farzandning nikohdan tashqari paydo bo’lishini qoralaydi, SHunday bo’lsa-da, turli sabablar va otag’onalarning vaziyatlar qurboni bo’lishi natijasida mamlkataimizda otalikni belgilash holatlari ortib bormoqdaki, unda ham ko’pincha rasman oila nikohsiz oiladay tasavvur etiladi. SHa’riy nikoh o’qilgani bilan rasmiy ravishda nikohning o’z vaqtida qayd etilmasligi mentalitetimizga zid bo’lgan shu toifa oilaalrning rasmiylashtirilib qolishiga sabab bo’lmoqda.

Qon-qardosh oila – oilaning dastlabki pogʼonasi, u aka-uka va opa-singillar guruhli turmushiga asoslangan. Turmush guruhlari ajdodlari boʼyicha taqsimlangan: barcha bobo va buvilar bir-biriga er-xotindir, xuddi shunday ularning farzandlari va farzandlarining farzandlaridir. Er-xotinlik aloqalari faqat ajdodlar va avlodlar oʼrtasida chegaralanadi. Bunday qon-qardosh oila turi toʼliq yoʼqolgan.

Oila-punalua – bir nechta tugʼishgan va tutingan opa-singillar turmushiga yoki aka-ukalarning har birining xotinlari bilan boʼlgan. Shuningdek, xotinlari yoki erlari bir-biriga qarindosh boʼlmasliklari ham mumkin.
Juftlik oila – doimiy juftliklarni tashkillashtirish katta yoki kichik, (balki, uzoq yoki qisqa deganimiz maʼquldir) muddatga, ammo birga yashash nazarda tutilmagan.
“Dual-guruhli nikoh nasl qoldirishni sifatli darajada amalga oshirishni taʼminlagan» .
“Hayotiy yoʼl nazariyasi, jamiyatning bir boʼlagi boʼlmish oila oʼz rivojlanishining turli bosqichlarini oʼtishida harakat strategiyalarining oʼzgarishi, tashqi tarixiy sharoitlarga bevosita bogʼliq boʼlgan holda ikki xil oʼringa ega boʼlgan: bir tomondan, u «individlarning ijtimoiy oʼzgarishlarga adaptatsiyasini osonlashtiruvchi vositachi, boshqa tomondan esa, uning oʼzi oʼsha oʼzgarishlarni keltirib chiqaruvchi omil boʼlgan” .
Sharq xalqlari hayotida zamin, oila, ota-ona, bolalar, qarindosh-urugʼ, umuman olganda, davlat mustaqilligiga sadoqat, insonga hurmat, ishonch, xotira, vijdon, erkinlik kabi tushunchalar keng maʼno kasb etadi. Аgar inson oʼzini xalqning bir zarrachasi deb hisoblasa, xalqni oʼylasa va uning manfaati yoʼlida mehnat qilsagina, maʼnaviy axloqqa aloqador boʼladi.
Oilaviy tarbiya - ota-onalarning oʼz hayotiy faoliyatlari, turmush tarzlari, anʼanalari yordamida bola shaxsiga siyosiy, huquqiy, axloqiy, estetik, diniy qarashlar, gʼoyalar va tasavvurlarni shakllantirishni nazarda tutib, bir maqsadga qaratilgan holda muntazam olib boriladigan izchil maʼnaviy taʼsir oʼtkazish jarayonini ifodalaydi.
Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash - bu, eng avvalo, oʼzga odamlar davrasida boʼlishga intilish borasidagi ehtiyojning qondirilishini taʼminlovchi faoliyatni tashkil etishga yoʼnaltirilgan tarbiya boʼlib, atrofdagi kishilarning qiziqish, kayfiyat, did hamda odatlari mazmunini tushunishga boʼlgan istak va malakalarni shakllantirishdan iborat.
Ushbu yoʼnalish mohiyatida jamoaga intilish, uning doirasida faoliyat yuritish asoslari mavjud, zero, oilali insonning asosiy sifatlaridan biri sifatida jamoaparvarlik tuygʼusi eʼtirof etiladi. Shu bois oʼquvchilarda vatanparvarlik, hamkorlik koʼnikma va malakalarini tarbiyalash - yoshlarni boʼlgʼusi oilaviy hayotga tayyorlash jarayonining asosiy yoʼllaridan biri sanaladi. <sup>3



_________________________________________
3</sup> Антонов А. И., Медков В. М. Социология семьи. –М.: Изд-во МГУ, 1996, с.