Oliy matematika, statistika va ekonometrika

 
Kambag’allikning chuqurlashuv yoki sayozlashuv indeksini 
hisoblash tartibi 
T/r 
Aholining 
Ijtimoiy 
Guruhlari 
Jamiga nibatan foiz 
hisobida 
0
1
d
d
J
d

bazis davrda 
joriy davrda 
1. 
O’ta boylar 
0
0
0
:
ub
d
UB А

1
1
1
:
UB
d
UB А

1
0
:
UB
d
UB
UB
J
d
d

2. 
Boylar 
0
0
0
:
B
d
B
А

1
1
1
:
B
d
B
А

1
0
:
B
d
B
B
J
d
d

3. 
O’rta hollar 
0
0
0
:
UХ
d
UХ
А

1
1
1
:
UХ
d
UХ А

1
0
:
UХ
d
UХ
UХ
J
d
d

4. 
Kamba-g’allar 
0
0
:
0
А
К
d
К

1
1
1
:
К
d
UК
А

0
1
:
К
К
d
d
d
J
К

5. 
O’ta 
kambag’allar 
0
0
0
:
UК
d
UК
А

1
1
1
:
UК
d
UК А

1
0
:
UК
d
UК
UК
J
d
d

Jami 
100,0 
100,0 
Agar,
J
dO’B 
dB 
dO’H
dk
dO’K
bo’lsa, u holda kambag’allik chuqurlashib borayotganligidan dalolat beradi. Chunki jamiyatda o’ta boylar qatlamidan 
tortib, to o’ta kambag’allar qatlamigacha kambag’allashish holati sodir bo’ladi. 
Agar,
J
dO’B 
>J
dB 
>J
dO’H
>J
dk
>J
dO’K
bo’lsa, u holda kambag’allik sayozlashib, xalq farovonligining oshib borayotganligidan dalolat beradi. Chunki bunday 
tengsizlik o’ta kambag’al aholi salmog’ining kambag’allar salmog’idan kichik, kambag’allar salmog’ining o’rtahollar 
salmog’idan kichik, boylar salmog’ining esa o’ta boylar salmog’idan kichik ekanligidan dalolat beradi. 

---

92 
Shu ko’rsatkichlarga asoslanib kambag’allikning keskinlashuv indeksi (J
kk
) quyidagicha hisoblanadi: 
Agar J
kk
>1bo’lsa, demak o’ta boylar bilan o’ta kambag’alla ro’rtasidagi absalyut va nisbiy (J
kk
) tafovut katta 
bo’ladi va aksincha. 
Jamiyat hamisha kambag’allikni yumshatish va uni tugatish yo’lidan boradi. Bozor iqtisodiyotiga xos umumiy 
qoida - bu kambag’allar soni hamda salmog’ining qisqarib borishiga moyilligidir, chunki ishlab chiqarish o’sishi bilan 
kam daromadli oila o’rtacha va yuqori daromadlilar qatoridan o’rin oladi.
Davlat siyosati ham nisbiy kambag’allikni qisqartirish mutlaq kambag’allikni, ya’ni qashshoqlikni esa tag - tubi 
bilan yo’qotishga qaratilgan. 
Turmush qiymati va uning indeksini aniqlash 
Ishlab chiqarishning sotsial samarasi kishilar farovonligida, ya’ni turmush darajasi va qiymatida namoyon 
bo’ladi. Ma’lumki, turmush darajasi kishilar ehtiyojlarining qondirilish me’yori bilan belgilanadi. Uning muhim jihati noz 
– ne’matlar iste’moli va qiymati hisoblanadi. Turmush darajasi uchun iste’mol o’z-o’zidan emas, balki ehtiyojni qondira 
olish jihatidan muhim. Iste’molning miqdori va tarkibi oqilona bo’lib, kishilarning sog’lom bo’lishi, uzoq umr ko’rishi, 
ularning shaxs sifatida kamol topishini ta’minlagandagina maqsadga muvofiq hisoblanadi.
U yoki bu mahsulotning haddan tashqari ko’p iste’mol etilishi yuqori turmush darajasini bildirmaydi, chunki bu 
yerda miqdordan tashqari iste’molning sifati va qiymati omili ham bor. Bu omil iste’molning miqdori va tarkibi o’rtasida 
ma’lum me’yorda nisbat bo’lishini taqozo etadi. Masalan, oziq - ovqat iste’moli shunday miqdorda tarkibida bo’lishi 
zarurki, u kishi organizmini barcha kerakli ozuqalar, xususan, oqsil, yog’ va vitaminlar bilan ta’minlashi, insonning 
sog’lom, baquvvat, tetik bo’lishini, hayotda faollik ko’rsatishini ta’minlashi zarur. Ko’p miqdordagi, lekin 
balanslanmagan oziq - ovqat iste’moli foyda o’rniga zarar keltiradi. Mutaxassislar fikriga ko’ra, go’sht va undan olingan 
mahsulotlarning optimal iste’moli jon bshiga yiliga o’rtacha 80 kg bo’lishi zarur. Bundan (1,5-2 baravar) ortiq iste’mol 
qilingan go’sht haddan tashqari zararli deb hisoblanadi. 
O’zbekistonda aholi jon boshiga 190 - 200 kg non va un mahsulotlari iste’mol etiladi. Bu ham keragidan 
ortiqcha hisoblanadi. Boshqa mahsulotlar (masalan, go’sht, sut, tuxum, meva, sabzavot) kam iste’mol etilgandan ularning 
o’rni non bilan qoplanadi. Bu ham balanslanmagan ovqatlanish natijasidir.
Nooziq - ovqat mahsulotlari va ko’rsatilgan xizmatlarga ham xuddi shu nuqtai nazardan yondoshish mumkin. 
Ana shularni inobatga olgan holda turmush qiymati indeksini quyidagicha hisoblash mumkin: 
Bu yerda: HI
0
va HI
1
– bazis va joriy davrlarda jon boshiga to’g’ri kelgan haqiqiy iste’mol qiymati; OI
0
va OI
1
– 
bazis va joriy davrlarda jon boshiga to’g’ri kelgan optimal iste’mol qiymati. 
Bu indeksni quyidagicha hisoblash ham mumkin: 





0
0
1
0
p
q
p
q
J
ТК
Bu yerda: q
0
– bazis davrdagi iste’mol buyumlar majmuasi; q
0
– bazis davrda optimal darajadagi iste’mol 
buyumlar majmuasi; R
0
va R
1
– iste’mol buyumlarining bazis va joriy davrlardagi bahosi. q
0
ning o’ziga xos xususiyati 
Kambag’allikning 
keskinlashuv 
jarayoni 
quyidagi 
ko’rsatkichlarda o’z aksini topadi: 

R
max 
= X
max 
– X
min

x
v
100



Bu yerda: R
max
– kambag’allik darajasidagi variatsion kenglik; 
X
max
– o’ta boylarning o’rtacha daromadi; X
min
– o’ta 
kambag’allarning o’rtacha daromadi; ν – variatsiya koeffitsienti; σ – 
dispersiya; x – jamiyatdagi o’rtacha daromad. 
min
max
R
R
J
кк

0
0
1
1
:
ОИ
ХИ
ОИ
ХИ
J
ТК

yoki 
;
:
0
1
0
1
ОИ
ОИ
ХИ
ХИ
J
ТК


---

93 
shundaki, uning tarkibiga bazis davrdagi (q
0
) iste’mol buyumlari majmuasi bilan bir qatorda oldin sotib olish imkoniyati 
bo’lmagan, ammo yangi baho darajasida (R
1
) shu imkoniyatga ega bo’lgan iste’mol buyumlari ham kiradi.
J
tq
<1 bo’lishi turmush qiymatining, shuningdek xalq farovonligining pasayganligidan dalolat beradi va aksincha.